Причастия прошедшего времени образуются с помощью суффиксов 'ған/ген' и 'қан/кен' и обозначают уже выполненное действие.
Например:
қайту возвращаться, қайт+қан возвратившийся
жету достигать, жет+кен достигший
Глаголы, от которых образуются причастия, делятся на переходные и непереходные.
Непереходные глаголы (салт eтістік) сочетаются со словами в местном, исходном, дательно-направительном и творительном падежах. Қайда бару? (Идти куда?) Қайдан шығу? (Выйти откуда?) Глаголы 'бару' и 'шығу' непереходные.
Причастия, образованное от непереходных глаголов 'бару, шығу, келу, ұшу, кету, ұйықтау, сауығу, ауыру' и т.д., обозначают действия, которые выполняет сам предмет (лицо, явление). Примеры:
Өткен жаз. Прошедшее лето.
Жүгірген спортшы. Пробежавший спортсмен.
Туған жер. Родная (родившая) земля.
Келіскен адамдар. Договорившиеся люди.
Тұмаумен ауырған бала. Заболевший гриппом ребёнок.
Финалға шыққан боксшылар. Вышедшие в финал боксёры.
Келген кісі бізге таныс. Пришедший человек нам знаком.
Менің парақшама кірген қонақтар. Гости, зашедшие на мою страницу.
Біз ылғи жаңа піскен нанды сатамыз. Мы всегда свежий (только что испечённый) хлеб продаём.
Біткен іске сыншы көп. На готовое (закончившееся) дело много критиков.
Ақтауда банкке пышақпен кірген ер адамды полиция қамауға алды. В Актау полиция арестовала мужчину, который вошёл в банк с ножом.
Әйелге көмектескен жігіт кім екені белгілі болды. Стало известно, кто тот парень, который помог женщине.
Переходные глаголы (сабақты eтістік) это глаголы, которые сочетаются со словами в винительном падеже. Нені жазу? (Написать что?) Кімді шақыру? (Пригласить кого?) Глаголы 'жазу' и 'шақыру' переходные.
Причастия, образованные от переходных глаголов 'жазу, шақыру, айту, аулау, аудару, ашу, сақтау' и т.д., имеют два значения:
1) действие выполняет сам предмет (лицо, явление)
2) действие выполняется над предметом (лицом, явлением).
Например:
айтқан адам сказавший человек
айтқан сөз сказанное слово
Примеры с причастиями, которые образованы от переходных глаголов, и действие выполняет сам предмет (лицо, явление).
Кілтті жоғалтқан бала. Ребёнок, потерявший ключи.
Мәтінді аударған ғалым. Ученый, переведший текст.
Тапсырманы орындаған оқушы. Ученик, выполнивший задание.
Көп оқыған адам көп біледі. Много прочитавший человек много знает.
Мұны айтқан адам осында отыр. Человек, сказавший это, здесь сидит.
Примеры с причастиями, в которых действие выполняется над предметом, и из контекста понятно, кем выполняется действие.
Мен кітап оқыдым, бірақ оқыған кітабымды түсінбедім. Я прочитал книгу, но прочитанную книгу не понял.
Қайрат аулаған балықтарын шелекке салды. Кайрат пойманную рыбу в ведро положил.
Мен жуған ыдысты орнына қойдым. Я вымытую посуду на место поставила.
Жазған хатыңызды алдым. Написанное вами письмо я получила.
Бекжан ешқашан шашқан ойыншықтарын жинамайды. Бекжан никогда не собирает разбросанные им игрушки.
Айгүл сатып алған киімдерін құрбысына көрсетті. Айгуль показала подруге купленную одежду.
Примеры, когда причастие стоит внутри словосочетания с родительным падежом. Здесь тоже по смыслу понятно, что действие выполняется над предметом, и известен субъект, выполняющий действие.
Сіздің орындаған тапсырмаларыңыз. Вами выполненные упражнения.
Олардың жазған хатын оқыдым. Я прочитал письмо, которое они написали.
Анамның пісірген тамағы өте дəмді. Еда, приготовленная моей мамой, очень вкусная.
Оның айтқан сөздері халық арасында тез тарап отырды. Сказанные им слова быстро распространялись в народе.
Оқушылардың салған суреттерін түгел қабырғаға ілемін. Я повешу на стену все картины, нарисованные учениками.
Татьянаның Онегинге жазған хаты. Письмо, написанное Татьяной Онегину.
Причастия, образованные от глаголов в страдательном залоге (глаголы с суффиксами 'л/ыл/іл' или 'н/ын/ін' айтылу, қойылу, жазылу, мақталу, сатылу, ашылу, алыну, берілу и т.д.), обозначают действия, которые выполняются над предметом (лицом, явлением), а субъект, выполняющий действия, не определён.
мақталған расхваленный, егілген посеянный, қабылданған принятый
сатылған проданный, Айтылған сөз. Сказанное слово.
Шақырылған қонақтар. Приглашённые гости.
Сатып алынған пәтер. Купленная квартира.
Үйде пісірілген тамақ. Дома приготовленная еда.
Қол қойылған келісімшарт. Подписанный договор.
Айтылған сөз – атылған оқпен бірдей. Сказанное слово выстрелянной пуле подобно.
Үйге берілген тапсырманы мен орындадым. Я выполнил упражнение, которое дали на дом.
В причастном обороте может указываться лицо, которое выполняет действие. В таком случае местоимение или существительное, которое указывает действующее лицо, примыкает к причастию и стоит в именительном падеже.
От переходного или непереходного глагола образовано такое причастие здесь уже значение не имеет, так как четко указывается действующее лицо.
Мен айтқан сөз. Мной сказанное слово.
Сен жазған хат. Тобой написанное письмо.
Сіз шақырған қонақтар. Вами приглашённые гости.
Раушан мен айтқан сөзді тыңдамады. Раушан мной сказанные слова не услышала.
Ол сіз қойған сұраққа жауап бермеді. Он на поставленный вами вопрос ответа не дал.
Сен орындаған тапсырма қиын болды ма? Упражнение, которое ты выполнил, было трудным?
Сіз келген қала. Город, в который вы приехали.
Сен демалған қонақүй. Гостиница, где ты отдыхал.
Ұйымдастырушылар шақырған қонақтар. Гости, приглашённые организаторами.
Мен үшін әкем жазған кітаптар бағалы. Мне ценны книги, написанные моим отцом.
Отрицательная форма причастия образуется с помощью отрицательных суффиксов 'ба/бе, па/пе, ма/ме', после которых добавляются суффиксы причастия:
келмеген непришедший, айтпаған несказавший / несказанный
Аударылмаған мәтін. Непереведённый текст.
Жуылмаған ыдыс. Невымытая посуда.
Жабылмаған есік. Незакрытая дверь.
Оқылмаған кітап. Непрочитанная книга.
Бұл мен естімеген жаңалық. Это новость, которую я не слышал.
И көрмеген тері тон болмайды. Не прошедшая выделку шкура шубой не будет.
Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Куда человек сам не может ступить, дойдут его слова.
В русском языке причастия в предложении чаще всего являются определением, а в казахском языке спектор употребления причастий огромен. К причастиям добавляются окончания множественного числа, притяжательные, падежные и личные окончания.
Причастие в предложении может быть подлежащим, сказуемым, определением, дополнением и обстоятельством (то есть любым членом предложения).
1. Подлежащее (бастауыш):
Іздеген мұратына жетеді. Ищущий до цели дойдёт.
2. Сказуемое (баяндауыш):
Мен дүкенге барғанмын. Я ходил в магазин.
3. Определение (анықтауыш):
Пісірілген картоп денсаулыққа пайдалы. Варёный картофель полезен для здоровья.
4. Дополнение (толықтауыш):
Айтқанымды түсіндің бе? Сказанное мной ты понял?
5. Обстоятельство (пысықтауыш):
Бұл нәрсені ойлаған сайын көзіме еріксіз жас үйіріледі. Каждый раз, когда я думаю об этом, у меня невольно наворачиваются слезы.
Конструкции, которые образуются с помощью причастий, изучаются в разных разделах сайта. Здесь рассмотрим варианты, когда причастия употребляться в значении существительных и к ним добавляются окончания множественного числа, притяжательные и падежные окончания.
Примеры:
Қол ұстасқандар құламайды. Опирающиеся не упадут.
Сабақ оқығаннан кейін жұмыс істеу керек. После изучения урока нужно сделать работу.
Сатып алғаныңыз үшін рақмет. Спасибо за вашу покупку.
Бабасы еккенді баласы орады. Посеянное отцами детям пожинать.
Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт. Прочитанное тобой не говори, осмысленное тобой говори.
Шақырғанға бар, шаққаннан қаш. К приглашающему иди, от жалящего убегай.
Біздің ерте қайтқанымыз жақсы болды. Хорошо, что мы рано вернулись (Наше раннее возвращение хорошим было).
Сендердің ренжігендеріңді бiз бiлемiз. Мы знаем, что вы обиделись.
Сізді көргеніме қуаныштымын! Рад вас видеть!
Сізбен танысқаныма өте қуаныштымын! Очень рад моему знакомству с вами!
Склонение по падежам:
Атау септік
| барған
| келген
| оқыған
| сөйлеген
|
Шығыс септік
| барғаннан
| келгеннен
| оқығаннан
| сөйлегеннен
|
Жатыс септік
| барғанда
| келгенде
| оқығанда
| сөйлегенде
|
Барыс септік
| барғанға
| келгенге
| оқығанға
| сөйлегенге
|
Ілік септік
| барғанның
| келгеннің
| оқығанның
| сөйлегеннің
|
Табыс септік
| барғанды
| келгенді
| оқығанды
| сөйлегенді
|
Көмектес септік
| барғанмен
| келгенмен
| оқығанмен
| сөйлегенмен
|
Примеры с притяжательными окончаниями:
ед. число | мн. число
|
менің жазғаным | біздің жазғанымыз
|
сенің жазғаның | сендердің жазғандарың
|
сіздің жазғаныңыз | сіздердің жазғандарыңыз
|
оның жазғаны | олардың жазғандары
|
| |
ед. число | мн. число
|
менің көргенім | біздің көргеніміз
|
сенің көргенің | сендердің көргендерің
|
сіздің көргеніңіз | сіздердің көргендеріңіз
|
оның көргені | олардың көргендері
|
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтқан' в единственном числе:
| 1 лицо
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтқаным
| айтқаның
| айтқаныңыз
| айтқаны
|
Шығыс септік
| айтқанымнан
| айтқаныңнан
| айтқаныңыздан
| айтқанынан
|
Жатыс септік
| айтқанымда
| айтқаныңда
| айтқаныңызда
| айтқанында
|
Барыс септік
| айтқаныма
| айтқаныңа
| айтқаныңызға
| айтқанына
|
Ілік септік
| айтқанымның
| айтқаныңның
| айтқаныңыздың
| айтқанының
|
Табыс септік
| айтқанымды
| айтқаныңды
| айтқаныңызды
| айтқанын
|
Көмектес септік
| айтқаныммен
| айтқаныңмен
| айтқаныңызбен
| айтқанымен
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтқан' во множественном числе:
| 1 лицо
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтқанымыз
| айтқандарың
| айтқандарыңыз
| айтқандары
|
Шығыс септік
| айтқанымыздан
| айтқандарыңнан
| айтқандарыңыздан
| айтқандарынан
|
Жатыс септік
| айтқанымызда
| айтқандарыңда
| айтқандарыңызда
| айтқандарында
|
Барыс септік
| айтқанымызға
| айтқандарыңа
| айтқандарыңызға
| айтқандарына
|
Ілік септік
| айтқанымыздың
| айтқандарыңның
| айтқандарыңыздың
| айтқандарының
|
Табыс септік
| айтқанымызды
| айтқандарыңды
| айтқандарыңызды
| айтқандарын
|
Көмектес септік
| айтқанымызбен
| айтқандарыңмен
| айтқандарыңызбен
| айтқандарымен
|
Причастия с суффиксами 'ған/ген, қан/кен', выступая в роли сказуемого, участвуют в образовании Давнопрошедшего очевидного времяни глагола.
© Татьяна Валяева, 20072024