Latyn
|
Причастия прошедшего времени
|
|
Автор: Татьяна Валяева
Звук : Камария Оразаева
|
При образовании таких причастий используются суффиксы очевидного давно прошедшего времени 'ған/ген' и 'қан/кен'.
То есть данные причастия показывают, что действие уже было завершено. Например:
қайту возвращаться, қайт+қан возвратившийся;
жету достигать, жет+кен достигший.
Ещё примеры:
мақталған расхваленный, егілген посеянный, қабылданған принятый 
сатылған проданный, сатып алған киім купленная одежда 
келген кісі пришедший человек, сөйлеген ғалым выступивший учёный 
туған жер родная (родившая) земля, қол қойылған келісімшарт подписанный договор 
келіскен адамдар договорившиеся люди, жүгірген спортшы пробежавший спортсмен 
сен жазған хат тобой написанное письмо, cіз шақырған қонақтар вами приглашённые гости 
Раушан мен айтқан сөзді тыңдамады. Раушан мной сказанные слова не услышала. 
Ол сіз қойған сұраққа жауап бермеді. Он на поставленный вами вопрос ответа не дал. 
Қабырғаға ілген сурет өте әдемi. Картина, которую повесили на стену, очень красивая. 
Қайрат аулаған балықтарын шелекке салды. Кайрат пойманную рыбу в ведро положил. 
Мен жуған ыдысты орнына қойдым. Я вымытую посуду на место поставила. 
Жазған хатыңызды алдым. Написанное вами письмо я получила. 
Мұны айтқан адам осында отыр. Человек, рассказавший об этом, здесь сидит. 
Біз ылғи жаңа піскен нанды сатамыз. Мы всегда свежий (только что испечённый) хлеб продаём. 
Көп оқыған адам көп біледі. Много прочитавший человек много знает. 
Келген кісі бізге таныс. Пришедший человек нам знаком. 
Айтылған сөз – атылған оқпен бірдей. Сказанное слово выстрелянной пуле подобно. 
Көңілсіз бастаған іс көпке бармайды. Дело, начатое без души, к многому не приведёт.
Отрицательная форма образуется с помощью отрицательных суффиксов 'ба/бе, па/пе, ма/ме', после которых добавляются суффиксы причастия:
келмеген не пришедший, айтпаған не сказавший 
аударылмаған мәтін непереведённый текст, жуылмаған ыдыс невымытая посуда 
жабылмаған есік незакрытая дверь, оқылмаған кітап непрочитанная книга 
Бұл мен естімеген жаңалық. Это новость, которую я не слышал. 
И көрмеген тері тон болмайды. Не прошедшая выделку шкура шубой не будет. 
Адамның өзі жетпеген жерге сөзі жетеді. Куда человек сам не может ступить, дойдут его слова.
Причастия могут употребляться в значении существительных, тогда к ним добавляются любые окончания существительных (множественное число, притяжательные, падежные). Примеры:
Іздеген мұратына жетеді. Ищущий до цели дойдёт. 
Қол ұстасқандар құламайды. Опирающиеся не упадут. 
Айтқанымды түсіндің бе? Сказанное мной ты понял? 
Сабақ оқығаннан кейін жұмыс істеу керек. После выучивания урока нужно работу сделать. 
Сатып алғаныңыз үшін рақмет. Спасибо за вашу покупку. 
Бабасы еккенді баласы орады. Посеянное отцами детям пожинать. 
Оқығаныңды айтпа, тоқығаныңды айт. Прочитанное тобой не говори, осмысленное тобой говори. 
Шақырғанға бар, шаққаннан қаш. К приглашающему иди, от жалящего убегай. 
Біздің ерте қайтқанымыз жақсы болды. Хорошо, что мы рано вернулись (Наше раннее возвращение хорошим было). 
Сендердің ренжігендеріңді бiз бiлемiз. Мы знаем, что вы обиделись. 
Cізді көргеніме қуаныштымын! Рад вас видеть! 
Cізбен танысқаныма өте қуаныштымын! Очень рад моему знакомству с вами!
Склонение по падежам:
Атау септік
| барған
| келген
| оқыған
| сөйлеген
|
Шығыс септік
| барғаннан
| келгеннен
| оқығаннан
| сөйлегеннен
|
Жатыс септік
| барғанда
| келгенде
| оқығанда
| сөйлегенде
|
Барыс септік
| барғанға
| келгенге
| оқығанға
| сөйлегенге
|
Ілік септік
| барғанның
| келгеннің
| оқығанның
| сөйлегеннің
|
Табыс септік
| барғанды
| келгенді
| оқығанды
| сөйлегенді
|
Көмектес септік
| барғанмен
| келгенмен
| оқығанмен
| сөйлегенмен
|
Примеры с притяжательными окончаниями:
ед. число | мн. число
|
менің жазғаным | біздің жазғанымыз
|
сенің жазғаның | сендердің жазғандарың
|
сіздің жазғаныңыз | сіздердің жазғандарыңыз
|
оның жазғаны | олардың жазғандары
|
| |
ед. число | мн. число
|
менің көргенім | біздің көргеніміз
|
сенің көргенің | сендердің көргендерің
|
сіздің көргеніңіз | сіздердің көргендеріңіз
|
оның көргені | олардың көргендері
|
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтқан' в единственном числе:
| 1 лицо, ед.ч.
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтқаным
| айтқаның
| айтқаныңыз
| айтқаны
|
Шығыс септік
| айтқанымнан
| айтқаныңнан
| айтқаныңыздан
| айтқанынан
|
Жатыс септік
| айтқанымда
| айтқаныңда
| айтқаныңызда
| айтқанында
|
Барыс септік
| айтқаныма
| айтқаныңа
| айтқаныңызға
| айтқанына
|
Ілік септік
| айтқанымның
| айтқаныңның
| айтқаныңыздың
| айтқанының
|
Табыс септік
| айтқанымды
| айтқаныңды
| айтқаныңызды
| айтқанын
|
Көмектес септік
| айтқаныммен
| айтқаныңмен
| айтқаныңызбен
| айтқанымен
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтқан' во множественном числе:
| 1 лицо, мн.ч.
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтқанымыз
| айтқандарың
| айтқандарыңыз
| айтқандары
|
Шығыс септік
| айтқанымыздан
| айтқандарыңнан
| айтқандарыңыздан
| айтқандарынан
|
Жатыс септік
| айтқанымызда
| айтқандарыңда
| айтқандарыңызда
| айтқандарында
|
Барыс септік
| айтқанымызға
| айтқандарыңа
| айтқандарыңызға
| айтқандарына
|
Ілік септік
| айтқанымыздың
| айтқандарыңның
| айтқандарыңыздың
| айтқандарының
|
Табыс септік
| айтқанымызды
| айтқандарыңды
| айтқандарыңызды
| айтқандарын
|
Көмектес септік
| айтқанымызбен
| айтқандарыңмен
| айтқандарыңызбен
| айтқандарымен
|
© Татьяна Валяева 20072021
http://kaz-tili.kz/
|