Latyn
|
Причастия настоящего времени
|
|
Автор: Татьяна Валяева
Озвучили: : Камария Оразаева Айдана Қойшығұл
|
При образовании причастий настоящего времени используются суффиксы 'атын/етiн' и 'йтын/йтiн'.
Данные причастия на русский язык переводятся чаще всего причастием настоящего времени. Например:
түсіну понимать, түсінетін адам понимающий человек.
При переводе иногда удобно использовать дополнительное слово «который». Примеры:
күлетін смеющийся, қарайтын смотрящий
жейтін кушающий, төлейтін оплачивающий
ашылатын есік дверь, которая открывается, істейтін жұмыс выполняемая работа
жинайтын бөлме комната, которая прибирается, жазылатын хат письмо, которое пишется
жейтін тағам еда, которую мы кушаем, ішетін су питьевая вода
Кіретін есiк жоқ. Входящей двери нет (двери для входа нет).
туристер ең көп баратын жиырма ел двадцать стран, наиболее посещаемые туристами
мен күтетін мереке праздник, который я жду
әлемде сирек кездесетін жануарлар животные, которые редко встречаются в мире
спортпен айналысатын адамдар люди, занимающиеся спортом
күннен қорғайтын көзілдірік очки, которые защищают от солнца (солнцезащитные очки)
визасыз демалуға болатын елдер страны, где можно отдыхать без визы
вирустан қорғайтын бөлме өсімдіктері комнатные растения, которые защищают от вирусов
Корея университеттерінде сұрайтын құжаттар документы, которые спрашивают в Корейских университетах
жүрек жалғап алуға болатын жер место, где можно перекусить
пеште дайындалатын қарапайым тіскебасар простые закуски, которые готовятся в духовке
Үйге қайт, ұйықтайтын уақыт болды. Возвращайся домой, пришло время спать.
Олар бір-біріне ұшатын диск лақтырды. Они бросали друг другу летающий диск.
Сен өзің қалайтын затты алу үшін өтірік айтасың. Ты лжёшь, чтобы получить то, что ты хочешь.
Жаңа пәтерінде кітаптарын сақтайтын орын жоқ. В его новой квартире нет места для хранения его книг.
Ол кофе мен тоқаштар сатылатын дәмханада жұмыс істейді. Она работает в кафе, где продаются кофе и выпечка.
Мен енді аз айлық сұрайтын жұмысшыларды алсам болады. Теперь я могу нанять работников, которые просят меньшую зарплату.
Отрицательная форма образуется с помощью отрицательных суффиксов 'ба/бе, па/пе, ма/ме', после которых добавляются суффиксы причастия:
келмейтін не приходящий, айтпайтын не говорящий
жұмыс істемейтін күн не рабочий день
көзге көрінбейтін жер земля, которая скрыта от глаз
таусылмайтын сұрақтар нескончаемые вопросы
үйде өсіруге болмайтын гүлдер цветы, которые нельзя выращивать дома
психолог шеше алмайтын мәселелер проблемы, которые не может решить психолог
тоңазытқышта сақтауға болмайтын тағамдар продукты, которые нельзя хранить в холодильнике
Дұрыс есептей алмайтын жүйені жұмысқа пайдалануға кім рұқсат берді? Кто дал разрешение использовать в работе систему, которая не может верно вычислять?
Ересектер үшін оңай болып саналатын заттар балаларға әл келмейтін тапсырма секілді көрінеді. Вещи, которые для взрослых считаются лёгкими, ребёнку кажутся непосильной задачей.
Данные причастия могу использоваться и для передачи будущего времени, определяется это по контексту:
жақын болашақта пайда болатын жаңа мамандықтар новые профессии, которые появятся в ближайшем будущем
Мен орындайтын тапсырма онша қиын емес. Задание, которое я буду выполнять, не очень трудное.
Сіз баратын іссапарға мен де барамын. В командировку, в которую вы поедете, я тоже поеду.
Сендер қатыспайтын кездесуге басқа әріптестер қатысады. Во встрече, в которой вы не будете участвовать, будут участвовать другие коллеги.
При отбрасывании суффикса неопределённой формы 'ю' к глаголам 'қою, сою, құю, жаю, шаю, сүю' присоединяется дополнительная 'й', поэтому при добавлении затем суффикса переходного времени 'атын' образуется суффикс 'ятын' (й+атын=ятын).
құятын наливающий (құй+атын), жаятын расстилающий (жай+атын)
сүю слово мягкое, после дополнительной 'й' добавляется суффикс переходного времени 'етін':
сүйетін любящий
При отбрасывании суффикса неопределённой формы 'у' к глаголам 'оқу, даму, қобалжу, тану, абыржу, аршу' присоединяется дополнительная 'ы',
поэтому при добавлении суффикса 'йтын' образуется суффикс 'итын' (ы+йтын) :
оқитын учащийся, қобалжитын волнующийся
При отбрасывании суффикса неопределённой формы 'у' к глаголам 'есту, ренжу, еру, сүңгу' присоединяется дополнительная 'i',
поэтому при добавлении суффикса 'йтін' образуется суффикс 'итін' (і+йтін):
еститін слышащий, сүңгитін ныряющий
Примеры:
жиі ренжитін адамдар часто обижающиеся люди
жылжымайтын мүлік недвижимость (недвижимое имущество)
естімейтін және нашар еститін адамдар неслышащие и плохо слышащие люди
Танымайтын адаммен неге сөйлесесің? Почему ты разговариваешь с незнакомыми людьми?
Причастия настоящего времени могут также образовываться с помощью суффиксов 'ушы/уші', примеры:
тырысушы стремящийся, бітіруші заканчивающий
қайтушы возвращающийся, қолданушы использующий
тыңдаушы жұрт слушающий народ, сөйлеуші ғалым говорящий учёный
келуші қонақ приезжающий гость, өт айдаушы зат желчегонное средство
Причастия могут употребляться в значении существительных, тогда к ним добавляются любые окончания существительных (множественное число, притяжательные, падежные). Примеры:
Айтатыным жоқ. Мне сказать нечего.
Білетініңіз рас. То, что вы знаете, верно.
Менің білмейтінім көп. Я много чего не знаю.
«Қашан тұрмысқа шығасың?» деп сұрайтындарды түсінбеймін. Не понимаю спрашивающих «Когда ты выйдешь замуж?»
Салық төлейтіндер барлық жіберілген поштаның ақысын төлейді. Налогоплательщики платят за все почтовые отправления.
Сенің ешкімді ескертпейтініңді білмедім. Я не знал, что ты никого не предупредишь.
Сіздердің бұл кездесуге кешікпейтіндеріңізге сенемiн. Я верю, что вы не опоздаете на эту встречу.
Данные причастия участвуют в образовании косвенной речи:
Ол бұл ұйымның ақша жинаумен айналысатынын айтты. Она сказала, что эта организация занимается сбором денег.
Склонение по падежам:
Атау септік
| баратын
| келетін
| оқитын
| сөйлейтін
|
Шығыс септік
| баратыннан
| келетіннен
| оқитыннан
| сөйлейтіннен
|
Жатыс септік
| баратында
| келетінде
| оқитында
| сөйлейтінде
|
Барыс септік
| баратынға
| келетінге
| оқитынға
| сөйлейтінге
|
Ілік септік
| баратынның
| келетіннің
| оқитынның
| сөйлейтіннің
|
Табыс септік
| баратынды
| келетінді
| оқитынды
| сөйлейтінді
|
Көмектес септік
| баратынмен
| келетінмен
| оқитынмен
| сөйлейтінмен
|
Примеры с притяжательными окончаниями:
ед. число | мн. число
|
менің жазатыным | біздің жазатынымыз
|
сенің жазатының | сендердің жазатындарың
|
сіздің жазатыныңыз | сіздердің жазатындарыңыз
|
оның жазатыны | олардың жазатындары
|
| |
ед. число | мн. число
|
менің көретінім | біздің көретініміз
|
сенің көретінің | сендердің көретіндерің
|
сіздің көретініңіз | сіздердің көретіндеріңіз
|
оның көретіні | олардың көретіндері
|
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтатын' в единственном числе:
| 1 лицо
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтатыным
| айтатының
| айтатыныңыз
| айтатыны
|
Шығыс септік
| айтатынымнан
| айтатыныңнан
| айтатыныңыздан
| айтатынынан
|
Жатыс септік
| айтатынымда
| айтатыныңда
| айтатыныңызда
| айтатынында
|
Барыс септік
| айтатыныма
| айтатыныңа
| айтатыныңызға
| айтатынына
|
Ілік септік
| айтатынымның
| айтатыныңның
| айтатыныңыздың
| айтатынының
|
Табыс септік
| айтатынымды
| айтатыныңды
| айтатыныңызды
| айтатынын
|
Көмектес септік
| айтатыныммен
| айтатыныңмен
| айтатыныңызбен
| айтатынымен
|
Склонение по падежам и лицам причастия 'айтатын' во множественном числе:
| 1 лицо
| 2 лицо
| 2 лицо, ув.форма
| 3 лицо
|
Атау септік
| айтатынымыз
| айтатындарың
| айтатындарыңыз
| айтатындары
|
Шығыс септік
| айтатынымыздан
| айтатындарыңнан
| айтатындарыңыздан
| айтатындарынан
|
Жатыс септік
| айтатынымызда
| айтатындарыңда
| айтатындарыңызда
| айтатындарында
|
Барыс септік
| айтатынымызға
| айтатындарыңа
| айтатындарыңызға
| айтатындарына
|
Ілік септік
| айтатынымыздың
| айтатындарыңның
| айтатындарыңыздың
| айтатындарының
|
Табыс септік
| айтатынымызды
| айтатындарыңды
| айтатындарыңызды
| айтатындарын
|
Көмектес септік
| айтатынымызбен
| айтатындарыңмен
| айтатындарыңызбен
| айтатындарымен
|
При добавлении Личных окончаний к причастиям с суффиксами 'атын/етiн, йтын/йтiн' образуется Переходное прошедшее время глагола.
© Татьяна Валяева, 20072023
|