Qaz
|
Давнопрошедшее очевидное время глагола
Бұрынғы өткен шақ
|
|
Автор: Татьяна Валяева
Озвучили: Камария Оразаева Айдана Қойшығұл
|
Давнопрошедшее очевидное время обозначает действие, завершившееся в прошлом или до начала другого действия в прошлом, причём говорящий был очевидцем этого действия или уверен в нём.
Данное время глагола образуется с помощью суффиксов 'қан/кен', которые добавляются после глухих согласных и 'ған/ген', которые добавляются в остальных случаях, затем следуют Личные окончания-1.
Надеюсь, вы не забыли, что после сонорных 'м, н, ң' в первом лице множественного числа следуют окончания 'быз/біз', а суффиксы данного времени как раз оканчиваются на сонорную 'н'.
1 Мен
Біз
|
основа глагола +
|
ған / ген қан / кен
| + |
| мын / мін быз / бiз
|
2 Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
| сың / сің сыңдар / сіңдер
сыз / сіз сыздар / сіздер
|
3 Ол, Олар
|
|
Примеры:
Біз ауылға хат жібергенбіз. Мы в аул письмо отправили.
Мен дүкенге барғанмын. Я ходил в магазин.
Сен далада тұрғансың. Ты на улице стоял.
Біз үйде болғанбыз. Мы дома были.
Ол былтыр көшкен. Он в прошлом году переехал.
Сіз тамаша ән айтқансыз. Вы прекрасную песню спели.
Жұмыс жексенбіде аяқталған. Работа в воскресенье была завершена.
Как в разговорной речи, так и на письме, в первом лице встречается сокращение суффикса и окончания, например:
болғанмын=болғам (я был); сұрағанмын=сұрағам (я спрашивал);
билегенмін=билегем (я танцевал); сөйлескенмін=сөйлескем (я разговаривал).
Не забывайте, что к глаголам 'қою, сою, құю, жаю, шаю, қараю, жою, сүю, көбею, күю' и т.д. присоединяется дополнительная 'й' (жайған расстилал, қойған ставил).
К глаголам 'оқу, есту, ренжу, даму, қобалжу, тану, еру, абыржу, аршу, сүңгу' (см. Глаголы-исключения) присоединяются дополнительные 'ы' или 'і' в зависимости от твёрдости или мягкости слова
(оқыған читал, таныған узнавал, естіген слушал)
Отрицание
Отрицательная форма давно прошедшего времени (очевидного) образуется двумя способами, причём второй наиболее употребительный:
1) При помощи отрицательных суффиксов (ба/бе, па/пе, ма/ме), которые присоединяются к основе глагола, затем следуют суффиксы данного времени и Личные окончания-1.
Біз ауылға хат жібермегенбіз. Мы в аул письмо не отправили.
Мен дүкенге бармағанмын. Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрмағансың. Ты на улице не стоял.
Сіз тамаша ән айтпағансыз. Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшпеген. Он в прошлом году не переехал.
2) При помощи отрицаний 'жоқ' и 'емес', при этом суффиксы добавляются к глаголу, а Личные окончания-1 к отрицанию 'жоқ' или 'емес'.
Так как 'жоқ' и 'емес' оканчиваются на глухую согласную, то личные окончания в первом лице единственного числа 'пын/пін', а множественного числа 'пыз/піз':
Біз ауылға хат жіберген емеспіз. Мы в аул письмо не отправили.
Мен дүкенге барған емеспін. Я не ходил в магазин.
Сен далада тұрған жоқсың. Ты на улице не стоял.
Сіз тамаша ән айтқан жоқсыз. Вы прекрасную песню не спели.
Ол былтыр көшкен жоқ. Он в прошлом году не переехал.
('емес' более категоричное и полное отрицание, чем 'жоқ')
Как в разговорной речи, так и на письме, в первом лице сокращают следующим образом:
отырған жоқпын=отырғам жоқ (я не сидел)
айтқан жоқпын=айтқам жоқ (я не говорил)
кездескен жоқпын=кездескем жоқ (я не встречал)
берген жоқпын=бергем жоқ (я не давал).
Таблицы с примерами:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
| жазу
жазғанмын
жазғанбыз
жазғансың
жазғансыңдар
жазғансыз
жазғансыздар
жазған
| айту
айтқанмын
айтқанбыз
айтқансың
айтқансыңдар
айтқансыз
айтқансыздар
айтқан
| көру
көргенмін
көргенбіз
көргенсің
көргенсіңдер
көргенсіз
көргенсіздер
көрген
| ішу
ішкенмін
ішкенбіз
ішкенсің
ішкенсіңдер
ішкенсіз
ішкенсіздер
ішкен
| оқу
оқығанмын
оқығанбыз
оқығансың
оқығансыңдар
оқығансыз
оқығансыздар
оқыған
| есту
естігенмін
естігенбіз
естігенсің
естігенсіңдер
естігенсіз
естігенсіздер
естіген
|
|
Отрицание:
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
| жазу (1)
жазбағанмын
жазбағанбыз
жазбағансың
жазбағансыңдар
жазбағансыз
жазбағансыздар
жазбаған
| жазу (2)
жазған жоқпын
жазған жоқпыз
жазған жоқсың
жазған жоқсыңдар
жазған жоқсыз
жазған жоқсыздар
жазған жоқ
| айту (1)
айтпағанмын
айтпағанбыз
айтпағансың
айтпағансыңдар
айтпағансыз
айтпағансыздар
айтпаған
| айту (2)
айтқан жоқпын
айтқан жоқпыз
айтқан жоқсың
айтқан жоқсыңдар
айтқан жоқсыз
айтқан жоқсыздар
айтқан жоқ
|
|
Мен
Біз
Сен
Сендер
Сіз
Сіздер
Ол, Олар
| көру (1)
көрмегенмін
көрмегенбіз
көрмегенсің
көрмегенсіңдер
көрмегенсіз
көрмегенсіздер
көрмеген
| көру (2)
көрген жоқпын
көрген жоқпыз
көрген жоқсың
көрген жоқсыңдар
көрген жоқсыз
көрген жоқсыздар
көрген жоқ
| оқу (1)
оқымағанмын
оқымағанбыз
оқымағансың
оқымағансыңдар
оқымағансыз
оқымағансыздар>
оқымаған
| оқу (2)
оқыған жоқпын
оқыған жоқпыз
оқыған жоқсың
оқыған жоқсыңдар
оқыған жоқсыз
оқыған жоқсыздар
оқыған жоқ
|
|
По данной теме:
© Татьяна Валяева, 20072024