|
Latyn
|
Глаголы-исключения
|
|
Автор: Татьяна Валяева
|
1. Список глаголов, к которым при отбрасывании суффикса 'у' добавляются буквы 'ы' или 'і' в зависимости от твёрдости или мягкости слова.
Первым идёт глагол в неопределённой форме, вторым – глагол в повелительном наклонении 2-го лица единственного числа и третьим – глагол в переходном времени 3-го лица.
абыржу, абыржы, абыржиды
ағайынсу, ағайынсы, ағайынсиды
адалсу, адалсы, адалсиды
адамсу, адамсы, адамсиды
айну, айны, айниды
ақылгөйсу, ақылгөйсі, ақылгөйсиді
ақылсу, ақылсы, ақылсиды
ақынсу, ақынсы, ақынсиды
алжу, алжы, алжиды
аңду, аңды, аңдиды
аңқаусу, аңқаусы, аңқаусиды
аңқу, аңқы, аңқиды
апшу, апшы, апшиды
арзу, арзы, арзиды
ару, ары, ариды
аршу, аршы, аршиды
астамсу, астамсы, астамсиды
атқу, атқы, атқиды
аунақшу, аунақшы, аунақшиды
ауытқу, ауытқы, ауытқиды
аярсу, аярсы, аярсиды
* ашу, ашы, ашиды
аяқсу, аяқсы, аяқсиды
әзілдегенсу, әзілдегенсі, әзілдегенсиді
әкімсу, әкімсі, әкімсиді
әсемсу, әсемсі, әсемсиді
әспенсу, әспенсі, әспенсиді
балқу, балқы, балқиды
балуансу, балуансы, балуансиды
батпансу, батпансы, батпансиды
батырсу, батырсы, батырсиды
батырымсу, батырымсы,
батырымсиды
баулу, баулы, баулиды
баяусу, баяусы, баяусиды
бәлсу, бәлсі, бәлсиді
бәсеңсу, бәсеңсі, бәсеңсиді
бейкүнәмсу, бейкүнәмсі,
бейкүнәмсиді
бейқамсу, бейқамсы, бейқамсиды
беку, бекі, бекиді
берегенсу, берегенсі, берегенсиді
берку, беркі, беркиді
болғансу, болғансы, болғансиды
боржу, боржы, боржиды
борсу, борсы, борсиды
босаңсу, босаңсы, босаңсиды
бөлексу, бөлексі, бөлексиді
бөтенсу, бөтенсі, бөтенсиді
буазу, буазы, буазиды
бұлқу, бұлқы, бұлқиды
бұлықсу, бұлықсы, бұлықсиды
быжу, быжы, быжиды
бықсу, бықсы, бықсиды
бықу, бықы, бықиды
бықырсу, бықырсы, бықырсиды
былқу, былқы, былқиды
быршу, быршы, быршиды
білгенсу, білгенсі, білгенсиді
білгірсу, білгірсі, білгірсиді
білгішсу, білгішсі, білгішсиді
білдіргенсу, білдіргенсі, білдіргенсиді
даму, дамы, дамиды
данагөйсу, данагөйсі, данагөйсиді
данасу, данасы, данасиды
дандайсу, дандайсы, дандайсиды
данышпансу, данышпансы,
данышпансиды
даңғойсу, даңғойсы, даңғойсиды
дардайсу, дардайсы, дардайсиды
дарқансу, дарқансы, дарқансиды
дару, дары, дариды
дәнсу, дәнсі, дәнсиді
дәусу, дәусі, дәусиді
дегду, дегді, дегдиді
дөңбекшу, дөңбекші, дөңбекшиді
дөрекпу, дөрекпі, дөрекпиді
дүмпу, дүмпі, дүмпиді
дүңку, дүңкі, дүңкиді
ділмарсу, ділмарсы, ділмарсиды
діндарсу, діндарсы, діндарсиды
елегенсу, елегенсі, елегенсиді
елту, елті, елтиді
емексу, емексі, емексиді
еркексу, еркексі, еркексиді
еркесу, еркесі, еркесиді
еркінсу, еркінсі, еркінсиді
ерсу, ерсі, ерсиді
* еру, ері, ериді
есту, есті, естиді
есіркегенсу, есіркегенсі, есіркегенсиді
жағымсу, жағымсы, жағымсиды
жадыгөйсу, жадыгөйсі, жадыгөйсиді
жайбарақатсу, жайбарақатсы,
жайбарақатсиды
жайдақсу, жайдақсы, жайдақсиды
жақынсу, жақынсы, жақынсиды
жалғызсу, жалғызсы, жалғызсиды
жалқаусу, жалқаусы, жалқаусиды
жалқу, жалқы, жалқиды
жану, жаны, жаниды
жаншу, жаншы, жаншиды
* жару, жары, жариды
жасу, жасы, жасиды
жаталақшу, жаталақшы,
жаталақшиды
жеку, жекі, жекиді
желпу, желпі, желпиді
жеңілгенсу, жеңілгенсі, жеңілгенсиді
жеру, жері, жериді
жиду, жиді, жидиді
жомартсу, жомартсы, жомартсиды
жору, жоры, жориды
жосу, жосы, жосиды
жөңку, жөңкі, жөңкиді
жуасу, жуасы, жуасиды
* жуу, жуы, жуиды
жұлқу, жұлқы, жұлқиды
жүйтку, жүйткі, жүйткиді
жүнжу, жүнжі, жүнжиді
жыбыршу, жыбыршы, жыбыршиды
жылжу, жылжы, жылжиды
жылу, жылы, жылиды
жылымсу, жылымсы, жылымсиды
жылымшу, жылымшы, жылымшиды
жібу, жібі, жібиді
жігітсу, жігітсі, жігітсиді
жіпсу, жіпсі, жіпсиді
|
зеку, зекі, зекиді
зеңгу, зеңгі, зеңгиді
зырғу, зырғы, зырғиды
кеберсу, кеберсі, кеберсиді
кебірсу, кебірсі, кебірсиді
кебіртексу, кебіртексі, кебіртексиді
кедейсу, кедейсі, кедейсиді
кему, кемі, кемиді
кеңу, кеңі, кеңиді
кепсу, кепсі, кепсиді
кербезсу, кербезсі, кербезсиді
кергу, кергі, кергиді
кереметсу, кереметсі, кереметсиді
керсу, керсі, керсиді
көбеңсу, көбеңсі, көбеңсиді
көгілжу, көгілжі, көгілжиді
көлгірсу, көлгірсі, көлгірсиді
көлку, көлкі, көлкиді
көнсу, көнсі, көнсиді
көншу, көнші, көншиді
көңірсу, көңірсі, көңірсиді
көпсу, көпсі, көпсиді
көпіршу, көпірші, көпіршиді
көсемсу, көсемсі, көсемсиді
күлімсу, күлімсі, күлімсиді
күмілжу, күмілжі, күмілжиді
күнсу, күнсі, күнсиді
күпсу, күпсі, күпсиді
күпу, күпі, күпиді
кілку, кілкі, кілкиді
кінәзсу, кінәзсі, кінәзсиді
кісімсу, кісімсі, кісімсиді
қабаржу, қабаржы, қабаржиды
* қабу, қабы, қабиды
қағып-сілку, қағып-сілкі,
қағып-сілкиді
қағылжу, қағылжы, қағылжиды
қажу, қажы, қажиды
қаймақшу, қаймақшы, қаймақшиды
қақсу, қақсы, қақсиды
қақшу, қақшы, қақшиды
қалғу, қалғы, қалғиды
қалқу, қалқы, қалқиды
қамқорсу, қамқорсы, қамқорсиды
қамту, қамты, қамтиды
қаңғу, қаңғы, қаңғиды
қаңсу, қаңсы, қаңсиды
қарбу, қарбы, қарбиды
қарғу, қарғы, қарғиды
қарпу, қарпы, қарпиды
қару, қары, қариды
қасаңсу, қасаңсы, қасаңсиды
қасу, қасы, қасиды
қобалжу, қобалжы, қобалжиды
қожайынсу, қожайынсы,
қожайынсиды
қоқсу, қоқсы, қоқсиды
қоқу, қоқы, қоқиды
қоқырсу, қоқырсы, қоқырсиды
қоңылтақсу, қоңылтақсы,
қоңылтақсиды
қору, қоры, қориды
құбылжу, құбылжы, құбылжиды
құдайсу, құдайсы, құдайсиды
құйқылжу, құйқылжы, құйқылжиды
құлазу, құлазы, құлазиды
құрғақсу, құрғақсы, құрғақсиды
* құру, құры, құриды
қылғу, қылғы, қылғиды
қылпу, қылпы, қылпиды
қылымсу, қылымсы, қылымсиды
қымқу, қымқы, қымқиды
қымту, қымты, қымтиды
қыңсу, қыңси, қыңсиды
қырпу, қырпы, қырпиды
қыршу, қыршы, қыршиды
қышу, қышы, қышиды
ләйлу, ләйлі, ләйлиді
леку, лекі, лекиді
лоблу, лоблы, лоблиды
лоқсу, лоқсы, лоқсиды
лықсу, лықсы, лықсиды
лықу, лықы, лықиды
лыпу, лыпы, лыпиды
малту, малты, малтиды
малшу, малшы, малшиды
манду, манды, мандиды
маңғазсу, маңғазсы, маңғазсиды
марғаусу, марғаусы, марғаусиды
мардамсу, мардамсы, мардамсиды
мәңгу, мәңгі, мәңгиді
менменсу, менменсі, менменсиді
меңіреусу, меңіреусі, меңіреусиді
мойынсу, мойынсы, мойынсиды
момақансу, момақансы,
момақансиды
мұжу, мұжы, мұжиды
мүжу, мүжі, мүжиді
мүләйімсу, мүләйімсі, мүләйімсиді
мүлгу, мүлгі, мүлгиді
мүңку, мүңкі, мүңкиді
мүсәпірсу, мүсәпірсі, мүсәпірсиді
мығымсу, мығымсы, мығымсиды
мыжу, мыжы, мыжиды
мызғу, мызғы, мызғиды
мылқаусу, мылқаусы, мылқаусиды
мырзасу, мырзасы, мырзасиды
мытқу, мытқы, мытқиды
мыту, мыты, мытиды
міндетсу, міндетсі, міндетсиді
налу, налы, налиды
нұқу, нұқы, нұқиды
обалсу, обалсы, обалсиды
ойнақшу, ойнақшы, ойнақшиды
оқу, оқы, оқиды
орғу, орғы, орғиды
ортқу, ортқы, ортқиды
оршу, оршы, оршиды
өгейсу, өгейсі, өгейсиді
өзімсу, өзімсі, өзімсиді
өксу, өксі, өксиді
өкімсу, өкімсі, өкімсиді
өрбу, өрбі, өрбиді
өрекпу, өрекпі, өрекпиді
өрекшу, өрекші, өрекшиді
өршу, өрші, өршиді
өсту, өсті, өстиді
өсіп-өрбу, өсіп-өрбі, өсіп-өрбиді
|
пақырсу, пақырсы, пақырсиды
палуансу, палуансы, палуансиды
паңсу, паңсы, паңсиды
* пысу, пысы, пысиды
пысықсу, пысықсы, пысықсиды
ренжу, ренжі, ренжиді
салақсу, салақсы, салақсиды
салғансу, салғансы, салғансиды
салғыртсу, салғыртсы, салғыртсиды
салқамсу, салқамсы, салқамсиды
салқынсу, салқынсы, салқынсиды
самарқаусу, самарқаусы, самарқаусиды
самсу, самсы, самсиды
саңғу, саңғы, саңғиды
сапсу, сапсы, сапсиды
сараңсу, сараңсы, сараңсиды
сарқу, сарқы, сарқиды
сарсу, сарсы, сарсиды
сару, сары, сариды
* сасу, сасы, сасиды
саябырсу, саябырсы, саябырсиды
саяқсу, саяқсы, саяқсиды
сәнсу, сәнсі, сәнсиді
сәуегейсу, сәуегейсі, сәуегейсиді
сенгенсу, сенгенсі, сенгенсиді
сепсу, сепсі, сепсиді
сергексу, сергексі, сергексиді
сергу, сергі, сергиді
серпу, серпі, серпиді
серімсу, серімсі, серімсиді
сету, сеті, сетиді
сирексу, сирексі, сирексиді
сорғу, сорғы, сорғиды
сусу, сусы, сусиды
суу, суы, суиды
сүңгу, сүңгі, сүңгиді
сылту, сылты, сылтиды
сылу, сылы, сылиды
сыңсу, сыңсы, сыңсиды
сыпайысу, сыпайысы, сыпайысиды
сырғақсу, сырғақсы, сырғақсиды
сырғу, сырғы, сырғиды
сыру, сыры, сыриды
сілку, сілкі, сілкиді
тайқақсу, тайқақсы, тайқақсиды
тайқу, тайқы, тайқиды
талмаусу, талмаусы, талмаусиды
талықсу, талықсы, талықсиды
тамылжу, тамылжы, тамылжиды
танту, танты, тантиды
* тану, таны, таниды
тарпу, тарпы, тарпиды
тартқансу, тартқансы, тартқансиды
тасу, тасы, тасиды
* тату, таты, татиды
тәкаппарсу, тәкаппарсы, тәкаппарсиды
тәлімсу, тәлімсі, тәлімсиді
тәңірсу, тәңірсі, тәңірсиді
тәуелжу, тәуелжі, тәуелжиді
тәуірсу, тәуірсі, тәуірсиді
телу, телі, телиді
тепшу, тепші, тепшиді
терлеп-тепшу, терлеп-тепші, терлеп-тепшиді
тершу, терші, тершиді
тетку, теткі, теткиді
тобарсу, тобарсы, тобарсиді
тоқмейілсу, тоқмейілсі, тоқмейілсиді
тоқу, тоқы, тоқиды
толқу, толқы, толқиды
толықсу, толықсы, толықсиды
тоңазу, тоңазы, тоңазиды
тору, торы, ториды
төменсу, төменсі, төменсиді
тұшу, тұшы, тұшиды
түйткілжу, түйткілжі, түйткілжиді
түйткілсу, түйткілсі, түйткілсиді
түлежу, түлежі, түлежиді
тықыршу, тықыршы, тықыршиды
тыншу, тыншы, тыншиды
тыпыршу, тыпыршы, тыпыршиды
тілмарсу, тілмарсы, тілмарсиды
уылжу, уылжы, уылжиды
ұйтқу, ұйтқы, ұйтқиды
ұлу, ұлы, ұлиды
ұлықсу, ұлықсы, ұлықсиды
ұңғу, ұңғы, ұңғиды
үлкенсу, үлкенсі, үлкенсиді
үңгу, үңгі, үңгиді
үстемсу, үстемсі, үстемсиді
үсу, үсі, үсиді
шалқу, шалқы, шалқиды
шанду, шанды, шандиды
шаншу, шаншы, шаншиды
шапшу, шапшы, шапшиды
шарпу, шарпы, шарпиды
шеку, шекі, шекиді
шешенсу, шешенсі, шешенсиді
шоқу, шоқы, шоқиды
шоршу, шоршы, шоршиды
шошу, шошы, шошиды
шөжу, шөжі, шөжиді
шөку, шөкі, шөкиді
шөпшу, шөпші, шөпшиді
шұқу, шұқы, шұқиды
шұлғу, шұлғы, шұлғиды
шүйгу, шүйгі, шүйгиді
шүленсу, шүленсі, шүленсиді
шыжу, шыжы, шыжиды
шылқу, шылқы, шылқиды
шымшу, шымшы, шымшиды
шыпшу, шыпшы, шыпшиды
шырпу, шырпы, шырпиды
шіру, шірі, шіриді
ыбылжу, ыбылжы, ыбылжиды
ыбырсу, ыбырсы, ыбырсиды
ызғу, ызғы, ызғиды
ыңырсу, ыңырсы, ыңырсиды
ырғу, ырғы, ырғиды
ыршу, ыршы, ыршиды
* ысу, ысы, ысиды
ытқу, ытқы, ытқиды
ілбу, ілбі, ілбиді
іру, ірі, іриді
|
Знаком '*' отмечены глаголы, которые имеют несколько значений: в одном значении они являются глаголами-исключениями, а в другом нет.
ашу – киснуть, сквашиваться (ашу, ашы, ашиды); ашу – открывать, выявлять (ашу, аш, ашады)
еру – таять, растворяться (еру, ері, ериді); еру – следовать, внимать (еру, ер, ереді)
жару – быть обеспеченным (жару, жары, жариды); жару – колоть, разрывать (жару, жар, жарады)
жуу – быть близким (жуу, жуы, жуиды); жуу – мыть, обмывать (жуу, жу, жуады)
қабу – стегать, простёгивать (қабу, қабы, қабиды); қабу – хватать, ловить (қабу, қап, қабады)
құру – вымирать, пропадать (құру, құры, құриды); құру – строить, устанавливать (құру, құр, құрады)
пысу – крепнуть (пысу, пысы, пысиды); пысу – пугаться, скручиваться (пысу, пыс, пысады)
сасу – вонять (сасу, сасы, сасиды); сасу – суетиться, теряться (сасу, сас, сасады)
тану – узнавать, знакомиться (тану, таны, таниды); тану – отказываться, отрекаться (тану, тан, танады)
тату – приобретать вкус, заслуживать (тату, таты, татиды); тату – кушать, узнавать, испытывать (тату, тат, татады)
ысу – нагреваться, теплеть (ысу, ысы, ысиды); ысу – тереть, натирать (ысу, ыс, ысады)
Ко всем этим глаголам-исключениям легко добавлять отрицательные суффиксы, возможно лишь два варианта – 'ма, ме':
абыржыма, аршыма, таныма, қобалжыма и т.д.
ренжіме, естіме, еріме, кеміме и т.д.
2. При отбрасывании суффикса 'ю' ко всем глаголам (кроме тех, что оканчиваются на 'ию') добавляется 'й'.
Я не буду приводить полные списки глаголов, в этом нет смысла, вы найдете их в словарях. Они имеют суффикс 'ю' и подчиняются одним и тем же правилам.
Если слова твёрдые, то в переходном времени образуется суффикс 'я' (й+а).
азаю, азай, азаяды
жаю, жай, жаяды
зораю, зорай, зораяды
қартаю, қартай, қартаяды
құю, құй, құяды
қыжыраю, қыжырай, қыжыраяды
масаю, масай, масаяды
тою, той, тояды
и т.д.
|
Но если слово мягкое, то в переходном времени добавляется суффикс 'е'.
бәсею, бәсей, бәсейеді
еңкею, еңкей, еңкейеді
ересею, ересей, ересейеді
көбею, көбей, көбейеді
көркею, көркей, көркейеді
күю, күй, күйеді
серею, серей, серейеді
сүю, сүй, сүйеді
и т.д.
|
Обратите внимание, что пять глаголов приобретают другие формы:
баю, байы, байиды
кею, кейі, кейиді
қаю, қайы, қайиды
мою, мойы, мойиды
ұю, ұйы, ұйиды
|
3. К глаголам, оканчивающимся на 'ию', 'й' не добавляется, но в переходном времени в твёрдых словах – суффикс 'я'.
аңқию, аңқи, аңқияды
балпию, балпи, балпияды
дардию, дарди, дардияды
жарбию, жарби, жарбияды
қалтию, қалти, қалтияды
и т.д.
дүмпию, дүмпи, дүмпиеді
ербию, ерби, ербиеді
итию, ити, итиеді
кіржию, кіржи, кіржиеді
сербию, серби, сербиеді
и т.д.
|
© Татьяна Валяева, 2007–2023
|
