1
Ауыл тым-тырыс. Айналаны билеген жазғы бейқұт кеш. Аптап басылып, жерге салқын түсті. Біз үйден далаға көштік. Ауладағы құдықтан атам су тартып жатыр. Шығырдың шынжыры даңғырлап, ұшына бекіткен шелек төменге сырғиды. Бір уақытта шалп етіп шегендегі тыныққан мұздай суға батады. Шынжырды қайта даңғырлатып тартқан кезде астынан судың тамшысы құдықтың бетіне жалп етіп түседі. Атам қолын еппен сермеп қатар тұрған шелек пен қауғаларға суды аударып құйып, шығырды қайта бұрайды. Біз апам екеуміз шаң басылсын және де асыға күткен салқын пайда болсын деп аулаға су сеуіп жатырмыз.
Шаруаны бітіріп, екі қолымды жайып тапшанның үстіне құлай түстім, тоқымдай да бұлты жоқ аспанға көзімді тігіп. Күн көкжиектен асып кеткен, ай болса әзірше көрінбейді. Сонда да айнала жап-жарық, күні бойы шөл даланың шыжыған ыстығының күшін жинап аспанның өзі сәулеленіп тұрған сияқты.
Самауырын қайнап, апам шай демдеп жатыр. Тапшанның ортасындағы дөңгелек тапал үстелге аздап тозған клеенка төселген. Дастарқанда қант, туралған нан, шашып тастаған кәмпит, қолдың доп-домалақ кесек сары майы, ертемен апам пісірген шелпек, бауырсақ және бір тостаған, қалай екені белгісіз, әйтеуір сау қалған шие тосабы. Оны менің анам қаладан былтыр беріп жіберген болатын.
1
Над аулом опускается тихий летний вечер. Нестерпимый зной переходит в лёгкую вечернюю прохладу. Из дома мы перебираемся на улицу. Дедушка достает воду из колодца. Скрипит ворот, лязгает цепь и ведро погружается в ледяную зыбь, наполняясь колодезной водой. И снова скрипит ворот, лязгает цепь, капли со дна с громким плеском падают обратно в колодец. Дедушка ловким движением переливает воду в стоящие рядом ведра, а мы с бабушкой поливаем двор, чтобы осела пыль и появилась долгожданная свежесть.
Затем я, раскинув руки, падаю на топчан и смотрю на белесое, без единого облачка небо. Солнце ушло за горизонт, а луна ещё не показалась. Но пока светло и кажется, что это светит само небо, набравшись за день раскалённого жара пустыни.
Кипит самовар, бабушка заваривает чай. На топчане стоит круглый низенький стол, накрытый потертой клеенчатой скатертью. На нём сахар, ломти хлеба, россыпь карамелек, круглый кусок домашнего сливочного масла, утренние лепешки и баурсаки* и чашка с чудом сохранившимся вишневым вареньем, который мама передала из города ещё в прошлом году.
Скрыть текст на русском
2
Атам жастыққа жайғасып, буыны шодырайған саусақтарымен басымды сипап:
- Әу, балапан, шай ішеміз бе? Қалайсың? Әке-шешеңді сағынған жоқсын ба? – деп қояды.
Ауланы қоршаған бір қатар өңкей аласа бағаналарды көлденең екі сызған ұзын, қисық сырғауыл. Шарбақтың бар болғаны осы. Әрменірек құмның бетін қақ тіліп тапталған соқпақ жол жатыр. Ол біздің айналадағы әлеммен байланысатын жолымыз. Бұл арадан ауылдың тіршілігі алақандағыдай. Осы жолдың арқасында апам екеуміз үйден шықпай-ақ Талды Өзекте бар болған оқиға мен жаңалықтарға оп-оңай қолымыз жетіп отырады. Бұнда күндіз әрі-бері тынымсыз дүрілдеп жүк көлігі, тракторлар зыр жүреді, ізінше ауылдың кейбір шалы есегін түрткілеп жол бойында жортып келеді, кейде біреу ауыл басқармасынан атпен шаңның бұдағын көтеріп шауып өтеді. Онда-мұнда есектерін жегіп, арбаға сексеуілдің діңгегімен шөпшегін үйіп алып шапқылап жүрген балалар.
Кешке жақын серуендеп ауылдың кемпірлері шығады. Әнеки, арқасына кішкентай немересін тартып біздің көршіміз Балдырған апа келе жатыр.
- Әй, кемпір? Қайда кетіп барасың? – деп апам алыстан айқай салды.
- Бір шаруамен Талмагүлдің үйіне асығып келе жатыр едім.
- Шаруаң бар болсын. Одан да кел бері, бізбен отырып шай іш.
2
Примостившись на подушках, дед узловатыми руками теребит мне волосы:
- Ну что, балапан*, попьём чайку? Как ты? Ещё не соскучилась по родителям, а?
Вокруг двора поперёк приземистых столбов, врытых в землю, закреплены в два ряда кривые жерди, вот и весь забор. А за ним идет широкая наезженная полоса на песке – это наша просёлочная дорога. Она связывает нас с окружающим миром. Отсюда вся жизнь аула, как на ладони. Благодаря нашей дороге мы с бабушкой можем, не выходя из дома, знать все новости, все последние события, произошедшие в Талды Озеке*. Днем по ней с грохотом несутся грузовики, тракторы, следом трусят старики на ишаках, иной раз кто-то из колхозного правления проскачет на коне, поднимая клубы пыли. Туда-сюда снуют мальчишки на арбах, запряженных ослами, везут срубленные стволы саксаула и хворост. К вечеру появляются аульные старухи. Бабушкина соседка Балдырган везёт на спине маленького внука.
- Эй, соседка, куда идёшь? - кричит ей издали моя бабушка.
- Да вот к Талмагуль по одному делу спешу.
- Потом поспешишь, садись с нами чай пить.
Скрыть текст на русском
3
Балдырғанның асыққаны сол-ақ, арқасындағы баланы тапшанның үстіне түсірді дағы үһлеп тапал үстелдің шетіне жайғасып, кеседегі ыстық шайды өзіне қарай жылжытты.
- Ауылда не жаңалық? Естігенің бар ма? – деп сұрады апам.
- Сен естімегенді мен қайдан естиін? – деді Балдырған шайын сораптап.
- Пісмілдә, - деп шелпектің шетін үзіп, немересіне берді.
Сонау жолда аяғын баяу басқан Өсіміс апамыз көрінді. Екі есейген немере қызы бар, Зият, Аят деген. Бұл кісі де оларды біраз жыл бұрын талай өстіп арқасына салып жүрген. Енді арқалайтын ешкімі жоқ болғасын қолын артына салып келе жатыр.
- Әй, Өсіміс, бері кел!
- Ойпырмай, кемпірлер-ау, қалдарың қалай? Қарасам, мұнда қаланың «қысы» келіп қалыпты ғой, - деп Өсіміс маған күлімсіреп қарап қояды, - білсең, «қысым», біз де бұрын қалада «тұрғанбыс», «өсіміс» қаланың адамы «боламыс».
3
И Бабка Балдырган уже не спешит, а без слов опускает внучка на край топчана и, кряхтя, устраивается за столом, придвигая к себе пиалу с горячим чаем.
- Что в ауле нового? Что слышала? – спрашивает её бабушка.
- Что я могу такого знать, чего не знаешь ты? - Громко прихлёбывая чай, отвечает Балдырган.
- Бисмилла, - говорит она, отламывая от лепешки кусок и протягивая внуку.
Вот идёт по дороге бабушка Осимис. Много лет назад вот так же на её спине катались теперь уже взрослые внучки Зият и Аят. Нынче ей уже некого возить на себе, поэтому она идёт, заложив руки за спину.
- Эй, Осимис, иди сюда!
- Ойпырмай*, старухи, как дела? Смотрю, тут городская девочка приехала? - Осимис разглядывает меня с улыбкой. - А ты знаешь, дочка, я тоже когда-то в городе жила, сами мы тоже из городских будем.
Скрыть текст на русском
4
Осы әңгімесін талай естігенім бар, бірақ үндемей тек күліп қоямын. Бастан кешкенінің көбін ұмытып кеткен. Әуелі, өзінің нағыз аты да мүлдем есінде жоқ. Шынын айтқанда, бұл кісінің есімі елдің де ойынан шығып кеткен. Ал Өсіміс дегеніміз ол «өзіміз» деп, «з»-ның орнына «с» дыбысына басып сөйлеп жиі қайталай берген соң, барлығы оны солай атап кеткен. Әрдайым «с-с»-лап «өсіміс те қаланың қысы боламыс» деп ескертуді қоймайды. Өсіміс апамыздың өмірде көрген қиыншылығы оңай емес. Ашаршылықта күйеуімен оншақты баласы қатарынан мерт болған. Кейіннен тірі қалған жалғыз ұлы мен келіні де қаза тапты. Енді екі немересін асырап отыр. Кенже қыз Аяттың жасы менен төрт-бес жыл үлкен, ол менің құрбым. Ал әпкесі – Зият, түнерген, тұйық бүкір. Өсіміс апа нақ осы қызының болашағын ерекше уайымдайды, күні не болады екен деп.
Кебісін шешіп, Өсіміс мәсісімен тапшанға шығып үстелдің жағасына ыңғайлап отырып алды.
- Ал, қызым, әңгіме айт, қалада қалай тұрып жатырсыңдар? Рақат шығар, мен де бір заманда онда тұрғанмын.
- Еш қызығы жоқ. Одан ауыл мың есе артық, - деп аузымды қисайттым.
- Ойпырай, солай ма? Мейлің онда... Апаңмен біраз тұрып көмекшісі боласың. Көрдің бе, қартайғанын? Біздің де жасарғанымыз күмәнді, - деп ернін салбыратып күрсінді.
Орамалдың астынан ағарған сұйық екі шолақ өрімі көрінеді. Иегіндегі ірі қалдан үрпиіп бір тал ұзын ақ шаш өсіп тұр. Езуін тартса болды, қызыл иегінде екі қисық бедері кеткен тістен басқа еш тісі жоқ.
4
Сколько раз она мне рассказывала об этом, но я молча улыбаюсь. Она уже многого не помнит. Даже своё настоящее имя позабыла. Настоящее имя бабушки Осимис не помнит никто. А Осимис она, потому что слово это означает: «сами мы». Налегая каждый раз на «с», бабушка не преминет напомнить, что «сами мы из городских тоже будем» *. У бабушки Осимис трудная судьба. Рано потеряла мужа, а затем и сына со снохой. Теперь растит двух внучек. Младшая Аят старше меня лет на пять, она моя подружка, а старшая Зият угрюмая и нелюдимая горбунья. Вот за нее-то и переживает бабушка: как-то сложится ее судьба?
Бабушка Осимис снимает калоши, в ичигах забирается на топчан и со вздохом прилаживается к нашему низенькому столу:
- Ну, рассказывай дочка, как вы там, в городе живёте? Хорошо, наверно, я ведь тоже там жила когда-то.
- Ничего интересного, - кисло отвечаю ей я, - в ауле в тысячу раз лучше.
- Да что ты? Неужели? Ну и хорошо. Поживёшь со своей бабушкой, помощницей ей будешь, видишь, стареет она. Да и мы не молодеем, - шамкая, вздыхает бабушка Осимис.
Из-под платка торчат две жиденькие седые косички. На подбородке из большой родинки растёт пучок длинных седых волос. А в улыбке обнажаются голые десны и два длинных, кривых, потерявших форму зуба.
Скрыть текст на русском
5
Меніңше Өсіміс апа сырттай қазақ ертегідегі Жалмауыз кемпірге ұқсайды, бірақ іштей бұл кісі өте мейірімді адам, ешқашанда Жалмауыз кемпір құсап кішкене балаларды жемейді. Дәл сол кездегі ойлағаным, ұзақ оқу жылы бойы мен апам мен атамды ғана емес, Өсіміс апаны да сағынып қалыппын.
Кең, майда гүлді шыт көйлек, үстінен тозыңқы, қиып тігілген кішкене қалтасы бар жасыл қыжым желетке киген. Қалтасынан тарам-тарам, ісіңкі қолымен бет орамалын алып қайта-қайта жіпсік көзін сүртіп қояды. Жаздыгүні белін жазбай ауылдың жүгері алқабында, ал қыста мал қорасында жұмыс істейді. Сондағы еске алатын ең жарқын кезеңі – қалада өткізген балалық және жастық шағы. Оны ауылдастарының барлығы да біледі.
Кеседегі шайын ұрттап үлгермей алыстан бір дүрсілді естіп қалды. Жолға қарап, мотоциклына салт мініп зымырап келе жатқан Құлдыбайды көрді.
- Әй, Құлдыбай, тұқымың құрымағыр! Мына зымыраныңмен қайда ұшып барасың, қақбас? - деп атам тапшаннан айқай салды.
Қисық шарбақтың түбіне тарсылмен келіп тоқтап, ол кісі моторды сөндірді.
5
Я думаю о том, что бабушка Осимис похожа на Жалмауыз кемпир* из казахских народных сказок, только она очень добрая и никогда не станет есть маленьких детей, как Жалмауыз кемпир. И я ловлю себя на мысли, что за долгий учебный год успела соскучиться не только по своим старикам, но и по бабушке Осимис.
На ней белое в мелкий цветочек ситцевое просторное платье, сверху потертый плюшевый зелёный жилет с маленькими прорезными карманами, откуда достает своими узловатыми натруженными руками носовой платочек и беспрестанно вытирает слезящиеся глаза. Все лето она, не разгибая спины, работает на колхозных кукурузных полях, а зимой на скотном дворе. И самое светлое воспоминание – это детство и юность, проведённые в городе, о чём знает каждый её односельчанин.
Не успела она прихлебнуть чая из пиалы, как послышался грохот и на дороге показался дед Кулдыбай на своем мотоцикле.
- Эй, Кулдыбай, чтоб твой род не прервался! Куда старый хрыч несешься на своей ракете? - кричит с топчана мой дедушка.
Кулдыбай с грохотом подъезжает к кривой изгороди и заглушает мотор.
Скрыть текст на русском
6
- Ассалам алейкум!
- Алейкум ассалам! – деп атам тапшаннан ұшып тұрды. Екі шал қолын созып, бір біріне ұмтылып сәлемдесті.
- Кел, бізбен отырып шай іш, - деп шақырды апам.
- Әрине, сөзсіз. Осындай сұлу қыздардың өтінішін қалай қабыл алмайын? – деді Құлдыбай мұртын ширатып.
- О, құдай тас төбеңнен ұрғыр, қыздарды тауыпсың! – деп апам зілсіз әзілдеп ұрсып қояды.
- Әй, алжыған мылжың, оданда бізге сенің сонау темір есегің құсап мына телефонның неге қырылдайтынын түсіндірші? – деп атам сұрақ қойды.
- Жақын арада бағаналарыңның сымын ауыстырамыз. Тек ауданнан құрал-сайман жіберсе болды, тікелей сендерден бастаймын.
Құлдыбай ата біздің ауылда телефоншы және электрмонтер болып істейді. Қазір де мотоциклынан «темір тырнақтары» салбырап тұр. Оны былғары етігіне бекітіп, бағанаға өрмелеп шығады да электр сақтандырғыштарды жөндейді, жел үзіп тастаған сымның екі ұшын жалғайды. Расында, біздің ауылда өте қатты жел жиі гулеп тұрады. Кейде тіпті дауыл үйдің шатырын жұлып әкетеді. Құтырған құйын ашулы зуылымен шаңды аспанға дейін көтеріп, ауыл арқылы өтіп шығады.
6
- Ассалам алейкум!
- Алейкум ассалам! - мой дед вскакивает с топчана и два старика устремляются друг к другу с протянутыми в приветствии руками.
- Пойдём с нами чай пить, - приглашает его бабушка.
- Конечно, конечно, как я таким девушкам могу отказать, - крутит усы Кулдыбай.
- Да чтоб ты провалился, нашёл тоже девушек, - незлобиво ругается бабушка.
- Ты лучше, старый болтун, скажи нам, почему телефон хрипит почище твоего железного ишака? – спрашивает мой дед.
- Скоро, очень скоро поменяем на ваших столбах провода. Вот пришлют материалы из района, так прямо с вас и начну.
Дед Кулдыбай работает телефонистом и электриком в нашем ауле. Вот и сейчас с его мотоцикла свисают «кошки», которые он приделывает к своим хромовым сапогам, чтобы лазить по электрическим столбам, чинить предохранители, соединять оборвавшиеся от ветра провода. А ветры у нас дуют и вправду очень сильные. Случается, сносит крыши. Вихрь со злобным свистом проносится по аулу, поднимая густую песчаную пыль.
Скрыть текст на русском
7
Құлдыбай атаның әбден күнге қарайған жүдеу сопақ бетінде сорайған дөңес мұрнының астында үрпиген салпаң мұрты бар. Ылғи күлімдеп тұратын көздеріне қарағанда, әрбір әзіл мен қалжыңды қағып алып, жалғастырып әкететініне күмән жоқ. Бұл кісінің мейірімді, жарқын жүзіне қарасам болды, оған тоғыз бала тауып берген мінезі сабырлы және жасықтау Айнагуль апамыз ойыма келе қалады. Үлкен балалары баяғыда институт пен техникумды бітіріп, балалы-шағалы болып кеткен, ал кішілері әлі мектепте оқиды.
Құлдыбай атаның аяғында жоғарыда айтып кеткен былғары етік, оған галифе шалбарының балағын салып қойған, үстінде жалпақ белдікпен буып тастаған ешбір тану белгісіз әскери френч. Белдіктің төртбұрышты айылбасының ортасында бес күлді жұлдыз. Менің атам екеуі бұндай айылбастылы белдікті соғыстан кейінгі жылдары кеңес милиция қатарында қызмет еткен кезінде киген. Тағы бір айтып кететін жағдай – біздің Құлдыбай ата екінші дүниежүзілік соғысты түгелге жуық өтеп шықты. Тек Берлинге дейін жете алмай, концлагерьге түскен. Онда тұтқындықтың бар сұмдығын бастан кешті.
Құлдыбай атаның мұрты бір қызық мұрт. Оны бұл кісі мәпелеп күтеді, үнемі қолымен сипайды келіп. Сондықтан соңынан тас болып Мұртты деген ат жабысқан. Ауылдағы адамдар күнделікті тілдесімде Мұртты деп, нағыз атын тек аса маңызды жағдайда ғана атайтын. Үлкендер ол кісімен қалжыңдасып, ал балалар әрдайым сырттай мұртын келекелеп жүреді.
7
У дедушки Кулдыбая дочерна загорелое худое лицо с удлиненным горбатым носом, под которым топорщатся длинные, вислые усы, смеющиеся глаза, готовые подхватить любую шутку и понести её дальше. Глядя на его доброе и веселое лицо, я тут же вспоминаю про его милую и тихую жену Айнагуль, родившую ему девятерых детей. Старшие дети Кулдыбая давно уже закончили институты и техникумы, обзавелись семьями, а младшие всё ещё учатся в школе.
На дедушке Кулдыбае вышеупомянутые хромовые сапоги, брюки галифе, какой-то военный френч без опознавательных знаков, перепоясанный широким ремнем. В центре квадратной бляхи пятиконечная звезда. Такие бляхи в послевоенные годы носили они с моим дедушкой, когда служили в рядах советской милиции. А ещё дедушка Кулдыбай прошёл почти всю Великую Отечественную войну. Только до Берлина не суждено было ему дойти, потому что попал в концлагерь и пережил все ужасы вражеского плена.
У Кулдыбая забавные усы, которые он холит и лелеет, постоянно приглаживая их руками. Потому за ним намертво закрепилась кличка Усатый. В ауле обычно все обращаются к нему - Усатый, и только в серьёзных случаях называют его по имени. Взрослые любят пошутить над ним, а дети за глаза хихикают над его усами.
Скрыть текст на русском
8
Міне, қазір де көрші шарбақтың арғы жағынан бір топ бала сығалап, мазақтап тұр:
Құлдыбай мұртты,
Телефонды құртты! – деп.
Бұрылып қарағанын көріп, шуылдап қашып, қауіпсіз жерге барып тоқтады.
- Әй, өңкей сандалбайлар! Кетіңдер үйлеріңе! Ұстасам, құлақтарыңды жұлып беремін! – деп ол кісі айғайды салған кезде мұрты күлкімді келтіріп секең ете қалады.
- Қалайсыңдар? Бала-шаға аман ба? Мынадай боп-боз қаланың қызының келгені болмаса, басқа не жаңалық бар? – деп шаң басқан етігімен тапшанға жайғасып отырды.
- Аллаға шүкір, аман-саумыз, - деп менің атам қолындағы кесені бұрап жіберді. Оны әзілдесудің басталуы деп түсіну керек.
- Өзің қалайсың? Жұмыс істеп жүрсің бе? Сірә, күні бойы баяғы бағаналарыңның сымында салбырап жүрген боларсың? Бетіңді қарғаның бетіндей күйе басып кетіпті. Сонау «темір тырнақты» не қыласың? Сымға мұртыңмен жармаспайсың ба? Оның өзі бір әйгілі мұрт.
8
Вот и сейчас, из-за соседнего плетня выглядывают мальчишки и громко дразнятся:
Усатый Кулдыбай
Угробил телефон! – и шумной стайкой отбегают на безопасное расстояние.
- Вот я вам устрою, бездельники! Ну-ка, быстро по домам! Поймаю, уши надеру! - Кричит в ответ Кулдыбай, и усы его смешно подпрыгивают на лице.
- Как поживаете? Здоровы ли дети, что нового, кроме того, что приехала эта бледненькая городская девочка? - спрашивает Кулдыбай, устраиваясь на топчане в своих запыленных хромовых сапогах.
- Слава Аллаху, всё хорошо, - ответствует мой дед, закручивая в руках пиалу. Это означает, что начало шутливой перебранке положено, - сам-то как? Работаешь? Небось, целыми днями висишь на своих столбах, проводах, как черный ворон закоптился. И зачем тебе «кошки»? Цепляйся за провода усами, вон какие они у тебя знатные!
Скрыть текст на русском
9
- Ей, алжыған, менің мұртымда не шаруаң бар? Малды айдаймын деп менен асып күнге қақталып кетіпсің. Сары Арқаға жеткенше терің түгіл бүкіл ішек-қарының тып-типыл болып жанып кеткен шығар. Көріп тұрмын, Бетпақ дала шашыңды түк қалдырмай жеп қойыпты. Енді мынадай бастың жылтыр қасқасына шелпек пісірмейміз бе? Солай ма, өу, кемпірлер! – деп үстелдің жағасында отырған әйелдерге күлімдеп қарады. Олар болса екі шалға орын босатып, бір шетіне ығысып отырды.
- Не деп айтайын? Түрлерің құрысын, адам шошитын, - белін таянып Өсіміс апа күліп жіберді, - қаланың еркектерінің әжептеуір, адамға ұқсас пішінін сендермен теңестіруге болмас. Екеуіңе қарап, олардың аппақ жүзін әлдеқайда жағымды деуге болады.
- Мына кемпірдің әңгімесіне қарашы! – деп менің атам сөзін қағып тастады, - олай болса, неліктен сол қаланың боз дәрменсіз еркегін емес, біздің ауылдың бетінен қаны тамған жігітін таңдадың? Ендеше, қалада тұрып қылаң қаққан кемпір болып қартаятын едің.
- Е-е, ақымақ, жас болдым... Бұйра кекілі мен шекесіне киген бөрігі құртты мені. Тірі болғанда ғой, - деп бір күрсінді, - қалаға алып кетер едім. Ауылдарыңның күйесін қырып, жуып, тазартып алып, онымен рақаттанып өмір сүрер едім. Қыздарым да мынадай әп-әдемі болар еді, - деп Өсіміс бұжыр-бұжыр алақанымен мені басымнан сипап қойды. – Енді міне, өңкей алжыған қақбастармен шай ішіп отырмын.
9
- Дались тебе мои усы, старый дурень! Ты на своих перегонах скота сгорел почище моего! Пока до Сары Арки* доберёшься, не то, что кожа, внутренности сгорят. Смотрю, Бетпак Дала* все твои волосы съела. На такой гладкой лысине теперь лепешки можно печь! Правду говорю, бабки? - Обращается он к трем бабушкам, скромно потеснившимся к краю стола, чтобы мужчинам вольготней сиделось за чаем.
- Да уж не красавцы, скажу вам, - подбоченившись подхватывает бабушка Осимис, - у нас в городе, где я родилась, мужчины побелей и покрасивше будут.
- Ну, бабка, скажешь тоже, - парирует мой дед, - что же ты тогда выбрала себе не городскую хворую немочь, а нашего аульного, кровь с молоком парня, жила бы в городе, может, щеголихой и состарилась бы.
- Да вот молодая была, да глупая... Кудрявым чубом своим, да шапкой набекрень купил меня. Был бы жив, - вздыхает Осимис, - увезла бы в город, отскребла бы, отмыла от вашей колхозной копоти и жила бы себе в удовольствие. И дочки мои были бы вот такими же хорошенькими, - бабушка Осимис гладит меня по голове своей шершавой ладонью. - А так, приходится тут с вами, старыми дурнями чаи попивать.
Скрыть текст на русском
10
Апам мен Балдырған бір-біріне қарап, қарқылдап күлді. Құлдыбай да мұртын сипап, айналаны шолып, сәл күліңкіреп қояды. Бір уақытта Балдырғанның кішкентай немересіне көзі түсіп кетті.
- Ал, мынау қайдан келген батыр? Атың кім?
- Ұлан.
- Әкеңнің аты кім болады?
- Қалибек.
- Шешең кім?
- Күміс.
- Әй, жарайсың! Сонда кімнің баласы болғаның? Әке-шешеңнің бе әлде апаңның ба?
Алдауды сезген бала, – апамның... – деп күңк ете қалды.
- Қай апаның баласысың? Мұнда мен үш кемпірді көріп тұрмын, - деп бой бермей қойды Құлдыбай.
Аузын бұртитып, ішінен, мына шал не деген санасыз деген оймен - Балдырған апамның, - деп бала жауап берді.
10
Балдырган с моей бабушкой хохочут, переглядываются. Кулдыбай улыбается в усы и поглядывает по сторонам. Тут он замечает маленького мальчика, внука Балдырган.
- А это чей батыр будет? Как тебя зовут?
- Улан.
- А отца твоего как звать?
- Калибек, - мальчишка испуганно таращится на усы шумного старика.
- А маму твою как зовут?
- Кумис.
- Ай, молодец! Так чей ты сын? Мамы с папой или бабушкин?
- Бабушкин, - бурчит мальчишка, чувствуя подвох.
- Какой бабушки, здесь я вижу троих? – не унимается Кулдыбай.
- Бабушки Балдырган, - недовольно бубнит Улан, удивляясь, до чего же непонятливый этот дед.
Скрыть текст на русском
11
- Ай, бәрекелді, батырым! Атаңа бір жақтың-ау! – деп Құлдыбай оны мақтап қойды.
- Айналайын, ақылдым! Апамның баласымын дейді, - деп сөзіне риза болған үстелдің айналасындағылар шулай кетті. Одан батылданып кішкене бала үстелге жақынырақ жылжып, саусағымен түртіп тостағандағы тосапты көрсетті.
- Мә, - деп менің апам кесені Балдырғанға созды, - тосап салып берші балама. Мұндай жақсы баладан тосапты да, басқаны да аямаймын. Егер апаңның баласы болсаң, мен саған тағы бір нәрсені берейін, - деп желеткесінің қалтасынан кәмпитті алып Ұланға ұстатты.
Ол қымсынып өз апасының артына тығылып қалды. Балдырған кәмпитті немересінің қолына сұғып жіберді. Орама қағазын судырлатып, бала кәмпитті лезде аузына сала салды.
Шәй ішудің әбден қызған кезі. Шалдардың әңгімесі сол, қой қырқу, мал азығын дайындау, оны Сары Арқадан Бетпақ даланың күзгі жайлауына, одан кейін қысқа қарай осында, Мойынқұмға менің атамның айдап келуі туралы. Екеуі аудан басшылығын да аздап талқылады...
Кемпірлердің әңгімесі бөлек. Кім сиырынан қанша сүт сауып алатыны, кім жақында қой сойды, қыз ұзатып, ұлын үйлендірді... кемпір Шүйтәйдің ауыр жағдайы. Бишараның асырап алған жалғыз баласы арақты удай мас болып ішетіні, ал келіні болса... құдай ондай келіннен сақтасын.
- Кімді айтсаң, сол келеді дегендей, - Балдырған мойнын созып, алыстан Шүйтәйді байқап қалды.
11
- Ну, батыр, ну, молодец! Угодил! – громко нахваливает пацанёнка Кулдыбай.
- Айналайын*, умница, бабушкин, говорит, буду сын, - с одобрением зашумели все за столом, отчего, осмелев, мальчишка придвигается поближе к столу и пальцем тычет на чашку с вареньем.
- На, - протягивает пиалу моя бабушка, - положи ему варенья, такому хорошему мальчику ничего не жалко. Даже варенья. Раз ты бабушкин сын, вот что я тебе дам, - она вынимает из кармана своей жилетки карамельку и подает его Улану.
Мальчик смущается и прячется за свою бабушку. Балдырган сует конфету за спину, в руки внуку. Слышно шуршание фантика и через мгновение конфетка оказывается у него во рту.
Чаепитие в разгаре. Старики заговорили о стрижке овец, о заготовке корма для скота, о том, как мой дедушка в конце лета поедет из Сары-Арки перегонять скот на осенние пастбища в Бетпак-далу, а затем на зиму сюда, в пески Мойынкумов. Обсудили и районное начальство…
У бабушек своя беседа. Чья корова и сколько молока даёт, кто недавно зарезал овцу, кто выдает дочь замуж, кто женит сына, о том, как тяжело живётся старушке Шуйтай, чей единственный приёмный сын пьёт не просыхая, а сноха такая, что не приведи господи никому такую келин*.
- Вот и она, легка на помине, - вытягивая шею, произносит Балдырган.
Скрыть текст на русском
12
Соқпақ жолдың бойымен теңселіп, қамыт аяғын әрең басқан толық кемпір көрінді. Ол, жалғыз немересін қолынан ұстап келе жатқан Шүйтай еді.
- Зүлпия, шақыр, шай ішсін, - деді атам.
Апам қабағын түйіп шақырғысы келмеді:
- Отырып алып, әр сөзден соң «лиубой, лиубой» деп қоймайды. Бекер айтпаған ғой, «жаман қазақ жақсы орыс болмайды» деп. Сөз жетпейтіндей. Сондағы орысша бар білгені баяғы «лиубой». Керекті де, керексіз де жерге сол бір орыстың сөзін қыстырып жібереді...
- Енді ыңғайсыз болар, - атам күйбеңдеп қасқа басын алақанымен бір сипады да Шүйтәйді:
- Әй, осы ауылдың сұлуы, шайға кел, - деп шақырды.
Шүйтәйдің қысылғаннан беті сәл қызарып кетті. Тапшанға жақындап, бір бөлек, кемпірге лайықсыз жұмсақ сөйлеп, атама рақметін айтты да шеткері отыра қалды.
- Не болды сонша қызарып, ұзататын қыздай? Әлде менің шалымды ұнатып қалдың ба? – деп кекетіп, апам кесеге шай құйып берді.
12
По просёлочной дороге, тяжело переваливаясь с одной кривой ноги на другую, медленно бредёт грузная бабка Шуйтай, держа за руку единственного внука.
- Зульпия, позови её на чай, - говорит дедушка.
Бабушка хмурится, не хочет:
- Сейчас начнёт тут через слово «лиубой, лиубой». Говорят, же, что «плохой казах не станет хорошим русским». Будто слов не хватает. Знает-то по-русски всего одно слово «лиубой», так не преминет его вставить, где надо и где не надо.
- Да неудобно теперь, - дед смущенно проводит пятерней по лысине и окликает бабку Шуйтай:
- Эй, красавица, пожалуй, на чай!
Бабка Шуйтай смущается, краснеет, но подходит к топчану и каким-то не старушечьим мягким говором благодарит деда и скромно присаживается на край топчана.
- Что краснеешь, как девица на выданье? Или на старика моего глаз положила? - язвит бабушка, подавая ей пиалу с чаем.
Скрыть текст на русском
13
Атам кердеңдеп, арқасын тік ұстап:
- Немене, мені шамасы жоқ, қаусаған деп отырсыңдар ма? Еркек болса, мендей-ақ болсын! – деді.
- Ей, кемпір, жоғалшы! - деді Шүйтәй үңірейген тіссіз аузын ыржитып. – Осы ауылда сенің шалыңнан асқан ешкім жоқ деп ойлайсың ба? Шақырсам болды, «лиубойы» артымнан байлаған бұзаудай ериді, білгің келсе. – Артынша Ұлан екеумізді байқады да, абыржып қолын бір сілтеді, - Ұятсыз-ай, мына балалардың көзінше айтқан әңгімесінің түрін қарашы!
«Лиубойынан» менің апам токпен ұрғандай селт ете қалды.
Оны байқаған атам әзілдеп күлді:
- Әй, Шүйтәй, орысша сөйлеуді қой. Көрдің бе, бәйбішем қызғанып отыр. Сендей ілгері, озық кемпірдің артынан орысша шүлдірлеп ілесіп кетеді деп қорқады.
Апам ашуланып қолын бұлғады:
- Кете бер, ұстап тұрған жоқпын. Жас кезімізде керектігің шамалы еді, енді қартайған тазды не қылайын.
13
- А что, я мужик ещё хоть куда! – приосанивается мой дед.
- Иди к чёрту, старая, - Шуйтай улыбается своими тонкими, запавшими губами, оголив беззубые десны. - Что, думаешь, краше твоего старика нет никого в ауле? Да если хочешь знать, стоит мне позвать, так «лиубой» из них пойдет за мной, как телок на привязи. - Потом, увидев нас с Уланом, машет на деда в досаде рукой:
- Ай, бесстыдник, тут же дети сидят, а ты при них такие разговоры ведёшь.
Бабушку мою от слова «лиубой» передергивает, как от удара током.
- Ты Шуйтай прекращай тут по-русски говорить, видишь, моя старуха ревнует. Боится, что я к продвинутой бабке уйду, чтобы с тобой по-русски болтать, - шутит дед, на что бабушка моя в сердцах машет на него рукой:
- Иди хоть сейчас, не держу. Молодой-то не особенно был нужен, а теперь старого да лысого и вовсе держать не буду.
Скрыть текст на русском
14
Шүйтәй бір жөнсіз жағдайды байқап қалғандай, тездеп шайын жұтып бос кесені үстелге қойды да, үһлеп тапшаннан тіктей кебісіне сырғып түсіп:
- Қой, кетейін, - деді.
Апам шыдамсыздығына ыңғайсызданып:
- Отыршы, ойнап айтқаным ғой. Өкпелеп қалдың ба? Неменеге сонша уайымдайсың? Асықпа, әңгімелесейік. Міне, немерем де қаладан келіп қалды, - деді.
- Әй, айналайын, қашан келдің? Әке-шешең қалай? Жүзің боп-боз, ауырып қалған жоқсың ба? Ештеңе етпейді, ауылда күнге әбден қарайып, сүтпен қаймақ жеп тез арада оңаласың, - деп томпиған алақанымен басымды сипап, үңірейген тіссіз аузымен қолымды, - бақытты бол, жаным, - деп сүйді.
Енді: - Отыра тұр, - деп атам жалынды.
- Жо-жоқ, асығыспын, кетейін. Бір шаруамен Иманбайға бара жатыр едім.
- Ол қандай шаруа? – деді Өсіміс таңырқап.
- Айтатын несі бар, ұлынан, Асырдан көмек сұрайын деп едім, жаңа шарбақ орнатып бер деп. Ескі шарбағым әбден қирап бітті.
- Өз балаң қайда? – деді Балдырған.
- Бір апта болды тоқтамай ішкеніне, - Шүйтәй мұңайып, - не істерімді білмеймін. Еңсем әбден басылып кетті. Расында, кетейін, ракмет, - деп немересін қолынан ұстап алды да, жасаураған көзін сүртіп, қақпаға қарай бет алды.
- О, Алла, не үшін жазаладың байғұсты? – өкініп Балдырған артынан бір күрсінді, - жалғыз ұлының түрі анау, онысы да өгей.
14
Словно почуяв неладное, Шуйтай быстро выпивает чай, ставит пустую пиалу на стол и, кряхтя, сползает с топчана прямо на свои калоши:
- Пойду я.
- Да садись же, пошутили ведь, - бабушке неловко за свою нетерпимость, - ты что, обиделась на меня? Не принимай близко к сердцу, это я так, шутя. Посиди с нами, поговорим. Видишь, внучка моя из города приехала.
- Ай, айналайын*, когда приехала? Как там твои папа с мамой? Что-то ты бледненькая, не болеешь? Ну, ничего, здесь в ауле загоришь, на молоке и сметане быстро поправишься, - бабка Шуйтай гладит меня пухлой ладонью по голове, берет руку и целует ее своим ввалившимся беззубым ртом, - будь счастлива, жаным*!
- Посиди ещё с нами, - теперь просит её дед.
- Тороплюсь я, пойду. Надо к старику Иманбаю зайти по одному делу.
- Что у тебя за дело? – любопытствует Осимис.
- Да что там говорить, хочу попросить, чтобы сын его Асыр помог мне новый плетень поставить. Старый-то весь развалился.
- А твой сын где? - спрашивает бабка Балдырган.
- Всю неделю пьёт, не просыхая, - тяжело вздыхает Шуйтай, - не знаю, как быть. Руки опускаются. Правда, спасибо, пойду я.
Шуйтай берёт своего внука за руку и идёт к калитке, на ходу вытирая набежавшие слёзы.
- О, Аллах, за что же ей такое наказание? - вздыхает ей вслед Балдырган, - Единственный сын замучил, да и тот неродной.
Скрыть текст на русском
15
Біртіндеп қараңғы да түсті. Аспанда бірінші жұлдыздар мен айдың қиғаш орағы көрінді.
- Қой, кетейік, - деп Құлдыбай жиналды. Мотоциклдың қасына үймелеген балаларды қуып жіберіп:
- Мынаған бензин құюым керек, ертең азанмен бухгалтер екеуміз ауданға шығамыз. Қыс келмей, орамдағы қайдағы тұйықталуға ұшырамай тұрып, ауылдың кей жерінде сымды ауыстырамыз.
- О, құдай сақтай көр ! – деп шошыған кемпірлер де үйіне жинала бастады ...
Жарты сағаттан кейін, тапшандағы апам салған төсекке масахананың астынан сырғып кіріп жата қалдым. Алыста бақаның бақылдауы, иттің үруі естіледі. Биіктегі жымыңдаған жұлдыздарға қарап бір қызық ойға батқаным: осы жұлдыздар адамдар сияқты бола ма екен? Болса, арасында менің атам, апам, Шүйтай апа, Өсіміс апа, тағы да басқа ауылдағы көп адамдар сияқты мейірімді жұлдыздар болу керек. Бәлкім, арасында, Шүйтәй апаның келіні секілді қатыгез жұлдыздар да бар шығар. Дегенмен, адамдарға ұқсаған мейірімді жұлдыздар әлдеқайда көп болар. Апамнан ол туралы сұрамасқа сабырым жететін емес. Жанымда болса ғой, құшағына кіріп алып, бірқалыпты тынысына құлақ салып, мына ертегі аспанның астында ұйықтап қалар едім...
15
Понемногу начало темнеть. На небе показались первые звёзды и косой серп луны.
- Пора домой, - изрек Кулдыбай и стал собираться в путь. Отогнав мальчишек, столпившихся возле мотоцикла, сообщил:
- Надо заправить машину, спозаранку с бухгалтером в район выезжаем. В ауле надо кое-где провода обновить, пока зима не пришла и какого-нибудь замыкания не случилось.
- Не приведи Аллах! – испугались старушки и тоже засобирались домой…
Через полчаса я нырнула под марлевый полог в постель, которую расстелила на топчане бабушка. Где-то квакали лягушки, лаяли собаки. Высоко над головой мерцали звёзды, а я лежала и думала о них: интересно, а звезды похожи на людей? Если похожи, то должны быть звезды добрые, как мои бабушка и дедушка, бабки Шуйтай, Осимис и еще многие другие в нашем ауле. Есть, наверно, и злые звезды, такие, как невестка бабки Шуйтай. И, все-таки, наверно, добрых звёзд, как и людей, на свете гораздо больше. Мне не терпелось спросить об этом бабушку, прижаться к ней и под мерное её дыхание уснуть под этим сказочным небом….
Скрыть текст на русском
16
Апам болса бар әрекетін бітіріп, үйге кіреберістегі тепкішекте «Беломорканалдың» қорабын ашып, күнделікті жалғыз ғана рет шегетін шылымын тартып отыр. Білмеймін, осы әдеттің апама Ашаршылық кезінде ме, әлде соғыс жылдарында ма пайда болғанын. Темекісінің құбылмалы түтіні биікке қарай иіріліп, қараңғы аспанға ұмтылады. Бәлкім түтін жұлдыздар жымыңдаған, олардың арасында ұзын сыпырғышқа салт мініп Жалмауыз кемпір шауып жүрген тылсым дүниеге асығатын шығар... Тек енді сол кемпірден ешкім де қорықпайды. Себебі ол балаларынан айрылып, бірақ мейірімділігінен айрылмаған, қаладағы жастық шағындағыдай ақкөңіл және қайырымды Өсіміс апамызға ұқсайды. Міне, орақ мұрын, ұзын мұртты долы дуагер аспанды әрі-бері кезіп жүр. Қарасаңыздаршы, ол дуагер де емес, долы да емес. Ол біздің Құлдыбай атамыз, өзінің электр бағанасының үстінен қолын созып бірінің артынан бір жұлдызды шырақтай жағып жатыр.
Міне, аспанда бір кемпір ұшып келеді. Өзі жарқын жүзді, толық, қолында кішкене таяқшасы бар. Кім болады екен? Ойпырмай, бұл адал және мейірлі Шүйтәй деген пері ғой! Оны басқа ертегілерде фея деп атайды. Бұрын апам маған тек қазақ ертегін айтып беретін. Енді қаладағы орыс мектебінде оқығаныма екі жыл болды, сол себептен көптеген басқа елдердің ертегін білетін болдым. Онда осындай өте жақсы феялар, түрлі сиқыршылар бар. Шүйтәй апа немістің тақия тәрізді чепец деген бас киімін киіп, кейде бұлтқа сүңгіп келеді. Ұзын, күміс түсті плащының етегі жұлдыздардың арасында желбірейді. Маған қарап маржандай аппақ қатар тісін көрсетіп күлімдеді:
- Амансыңба, кішкентай ханшайым? Жағдайың қалай?
16
Но бабушка, закончив свои хлопоты, по привычке, приобретенной то ли в годы Великого Голода, то ли в годы войны, присела на крылечко, открыла пачку «Беломорканала» и закурила свою первую и всегда единственную за день папиросу. Она курила, а дымок тонкой неверной струйкой утекал куда-то в темное небо. Наверно туда, к далеким мерцающим звездам, в сказочные миры, где по небу носится на своей метле Жалмауыз кемпир*. Только теперь её никто не боится. Потому что она похожа на нашу бабушку Осимис, пережившую своих детей и оставшуюся такой же доброй и отзывчивой, как в молодости, когда она жила в городе и была красивой молодой девушкой. А вот несётся в небе злой колдун с горбатым носом и длинными усами. Посмотрите же, он уже совсем не злой. Потому что это вовсе не колдун, а дедушка Кулдыбай повис на своём электрическом столбе и с него, протягивая руки к небу, зажигает одну звезду за другой.
А вот показалась славная толстая старушка с палочкой в руке. Кто это? Да это же добрая фея Шуйтай! Раньше бабушка рассказывала мне только казахские сказки. Теперь я уже второй год учусь в городе, в русской школе и знаю много других сказок, неказахских. И в этих сказках есть такие вот добрые феи, волшебницы. Бабушка Шуйтай летит средь облаков в немецком чепце и полы её длинного серебристого плаща развеваются между звёзд на небе. Она улыбается мне, обнажая ровный ряд жемчужных зубов, и говорит:
- Здравствуй, принцесса! Как поживаешь?
Скрыть текст на русском
17
- Жақсы, апа, рақмет!
- Енді мен апа емеспін, мен өз қолыммен сиқыр жасайтын феямын. Тілегің қандай болса да, орындап бере аламын. Менімен бірге ұшқың келеді ме?
- Иә!
Пері Шүйтәй екеуміз биікке көтеріліп аспанда ұшып келеміз. Көз алдымызда алақанға салып қойғандай біздің ауыл жатыр. Әнеки, алыста қол ұстасқан менің апам мен атам. Өздері жап-жас, тұрпатты, әдемі, бір біріне қарап, күлімдеп тұр. Ал, мыналар кім болады екен? Бұл Өсіміс апа мен Зият қой! Жүздері жарқын, үстеріне қызыл жібек көйлек киген, екеуі де сұңғақ бойлы, өте көрікті. Зият ешқандай да бүкір емес! Төменде сиқыршы Шүйтәйдің үйі көрінді. Алтынбек деген жалғыз ұлы, екі жеңін қайырып, жаңа шарбақ орнатып жатыр. Қасында келіні де тұр. Бізді көре салып, екі көзі жаудырап, қуанып кетті. Шын ықыласпен қолын сілтеп сәлем берді. Біз ауылды, кең байтақ даланы, менің Отанымды айналып ұшып келеміз. Бұл менің түсім – менің алаңсыз, бақытты, еш қашан қайтып келмейтін балалық шағым!
17
- Хорошо, бабушка!
- Я теперь не бабушка, я волшебница и могу исполнить любое твоё желание. Хочешь, полетим вместе?
- Хочу!
И вот мы летим с доброй волшебницей Шуйтай по небу, а наш аул, как на ладони. Вот мои бабушка и дедушка стоят рядом, молодые, красивые, улыбаются друг другу.
А вот бабка Осимис и её старшая внучка Зият в шелковых алых платьях, стройные, весёлые, горба у Зият как не бывало. Мы летим над домом волшебницы Шуйтай, а там её сын Алтынбек, засучив рукава, ставит новый плетень, а келин ее смотрит на нас, улыбается и машет рукой в знак приветствия. Мы летим над нашим аулом. Мы летим над нашей степью. Мы летим над моей Родиной!
Мне снится сон. Из далёкого-далёкого детства.
Примечания:
Кемпир* – старуха.
Баурсаки* – традиционное казахское блюдо, ромбовидные кусочки дрожжевого теста, обжаренные в большом количестве растительного масла.
Балапан* – цыпленок.
Талды Озек* – название аула, переводится, как тенистая лощина.
Ойпырмай* – возглас, боже мой!.
Сами из городских будем* – на казахском звучит приблизительно так – озимиз.
Жалмауыз кемпир* - букв. Прожорливая старуха, ведьма, персонаж казахских народных сказок.
Сары Арка* - Центральноказахстанский мелкосопочник.
Бетпак дала*- Северная Голодная степь, пустыня в Карагандинской, Южно-Казахстанской и Жамбылской областях Казахстана.
Айналайын*- У древних тюрков существовал удивительный обряд кружения, который выражается словом «айналайын» - обойду, окружу тебя. Казахи избегают полного круга при осмотре чего бы то ни было. Обойти человека, значит принять на себя все его болезни, все чары, которые тяготеют над ним. Поэтому самое нежное слово у казахов и самое верное выражение любви заключается в слове «айналайын».
Мойынкумы*- песчаная пустыня в Южном Казахстане, на территории Жамбылской и Южно-Казахстанской областей.
Келин* - сноха, невестка.
Жаным* – душа моя.
06-07июня 2011 г. г.Алматы
Скрыть текст на русском
© Татьяна Валяева, 20072024
|