|
1
- Арыстан, әй, Арыстан, иттің баласы-ай! Қайда жоғалып кеттің? Керекті кезде осы жүгермекті ешқашан таба алмайсың!
Он жастың шамасындағы ірі ұл бала жол-жөнекей зақпысын қалтасына сұғып, асығыста шаң-шаң қолын көйлегінің кеудесіне сүртіп, аулада кірпіштен орнатқан ошақтың төңірегінде әрекет жасап жүрген менің анамның қасына жүгіріп келді. Үлкен қазанда бұрқылдап ет пісіп жатыр.
- Қайда жүрсің сандалып? Қамыр жайып болғанымша ана балаға қарай тұр. Міне дегенше түскі тамаққа ата да келіп қалуы керек, ал мен еш нәрсені үлгермей жатырмын.
Сөзіне бірден бағынып, Арыстан тапшанның қасына барды. Онда, жан жақтан жастықпен қымтап қойған сегіз айлық мен жорғалап жүрмін. Қолына алып, ләңгі ойнап жатқан бір топ балаларға қарай зымырап қайта ұмтылды. Ләңгі дегенің бар болғаны қорғасынның домалақ түйіріне жапсырған бір жапырақ тері. Одан былай ләңгі деп күні бойы тамақты да, ұйқыны да ұмыттыратын балалардың құмар ойынын атайды. Айналасында топырлап тұрған жолдастарының шыдамсыз айғайына еш мән бермей, Жайлаубай кезек-кезек екі аяғымен ләңгіні теуіп, ақылға симайтын айла шарғысын жасап, оны біресе жоғары, біресе төмен лақтырып қайта қағып алады. Ал ләңгі, жіппен байлап қойғандай, ұшып барып, аяғының ұшына қонады да қайтадан ауаны сызып өтеді. Менің анам айтқандай «өңкей бұзақылар» өзінің кезегін күтіп, қыбыр етпей ләңгінің ұшуын аңдып тұр. Ақырында Жайлаубай жаңылып, қорғасынның түйірі шаң жерге бұрқ етіп түсті. Сабыры таусылған балалар мәз болып ду ете қалды.
1
- Арыстан! Эй, Арыстан, негодник! Куда ты пропал? Никогда не дозовёшься этого сорванца, когда он нужен!
На ходу запихивая рогатку в карман штанов и торопливо вытирая об себя пыльные руки, крупный мальчишка лет десяти подбежал к моей маме, хлопочущей во дворе у сложенного из кирпичей очага, на котором в большом казане варилось мясо.
- Где тебя только носит? Забери ребёнка, поиграй с ней, пока я буду раскатывать тесто. Скоро ата* придёт на обед, а у меня ещё ничего толком не готово.
Арыстан покорно идёт к топчану, где обложенная подушками, чтоб не выпала ненароком на землю, ползаю я, которой от роду месяцев восемь. Берёт меня на руки и бегом несётся обратно к пацанам, играющим в лянгу. * Лянга - всего лишь кусочек меха, прикреплённый к свинцовому битку, а ещё это – азартная игра, любимое занятие всех мальчишек, которым они могут заниматься часами, забыв о еде и отдыхе.
Выдавая немыслимые трюки, под шумные выкрики окруживших его мальчишек, Жайлаубай подкидывает то одной, то другой ногой лянгу, которая, словно привязанная невидимой нитью, подскакивает высоко и падает аккуратно на ступню, чтобы вновь взлететь вверх. Вся «шпана», как их называет моя мама, замерев, следит за полётом лянги, с нетерпением ожидая своей очереди.
Наконец Жайлаубай ошибается и, под одобрительные возгласы нетерпеливых пацанов, биток падает на пыльную землю.
Скрыть текст на русском
2
- Келесі кім? Болсаңдар тез! Қане!
- Арыстанның, Арыстанның кезегі! Ей, Арыстан, созба!
- Ала тұршы, - деп мені Арыстан Жайлаубайға ұстатты. Қыңқылдағанымды ести салып, шиқылым айқайға көшпей тұрып, қайта қолына алды.
- Мақұл, мен соңыра... Сапа, сен шық, - деді.
Сапа ортаға қарғып шықты да, аяғымен ләңгіні аударып түсіріп, іске қызумен кірісті. Арыстан мені қайтадан Жайлаубайдың қолына ұстатты, мен тағы да қыңқылдай бастадым. Әдеттегідей қолдан қолға көшіріп, біртіндеп бөтен балаға үйреткен сияқты. Жайлаубай Сападан көзін алмай, мені бір икемсіз түрде селкілдетіп, тынышталатын шығар деген үмітпен ысылдап қояды. Арыстанның қолы босап, баяғы әдетімен алақанын өз көйлегіне сүртіп, ләңгіге ұмтылды.
2
- Кто следующий? Давайте скорее! Ну!
- Арыстана, Арыстана очередь! Эй, Арыстан, не тяни.
Арыстан со вздохом передаёт меня Жайлаубаю:
- На, подержи, - я начинаю похныкивать и, не дожидаясь, пока писк перейдёт в громкий ор, он со вздохом забирает меня обратно:
- Ладно, я потом. Сапа, давай ты.
Сапа выскакивает на середину и с жаром начинает выделывать кульбиты с лянгой. Арыстан опять отдаёт меня Жайлаубаю, я снова хнычу. Так они по привычке передают меня поочередно из рук в руки, пока я не привыкну к чужому мальчику. Жайлаубай, не отрывая глаз от Сапы, неловко трясёт меня и торопливо сюсюкает, в надежде, что наконец я успокоюсь. Облегченно вздохнув, Арыстан по привычке вытирает ладони об рубаху и бросается к лянге.
Скрыть текст на русском
3
Балалардың ортасына шыққанын байқап, мен айғайды салдым, бірақ оған ешкім де мән берген жоқ, себебі құрдастары үшін Арыстан ең үздік ойыншы болатын. Ләңгі менің шыдамымды әбден бітіріп, ұзақ уақыт біресе жоғары, біресе төмен ұшады да, жерге түспей, дәлме-дәл Арыстанның аяғына келіп қонады. Балалар, ойынның ережесін бұзбасын деп, уақытында ләңгіге аяғын тосқан Арыстанның әр қимылын өткір көзбен аңдып тұр.
Бір кезде анамның:
- Арыстан, бала неғып жылап жатыр? – деген наразы дауысы істі бұзып, ләңгі аяқтан қиыс өтіп жерге сылқ етіп түсті. Арыстан лажсыздан мені апыл-ғұпыл Жайлаубайдың қолынан алып, бауырына қысты.
- Ей, ақымағым-ай, көрдің бе, саған бола жеңіліп қалдым, - деп жасқа толы көзімді байқап, - жылама, жаным, жылама, - деп екі бетімнен сүйді.
Соқпақ жолдың сонау шетінде атқа мінген менің атам көрінді. Шаңды көтеріп үйге қарай асықпай келе жатқан жануарды сәл қамшылап қояды. Балалар шегініп жол берді:
- Ассалам алейкум, ата! – деп.
- Аликум ассалам, балалар. Арыстан, алдағы кішкентайды қалай ұстап тұрғаның? Құлатып аларсың? - деп маған тұнжырап қарады да аттан түсіп, оны қисық шарбақтың діңгегіне байлап қойды. Атам мені онша еркелетпейтін, себебі әкем оның жалғыз ұлы болған соң түсінігінше бірінші немересі ұл болуы керек еді, бірақ өкінетіндей мен қыз болып тудым. Атам қайтқан жылы мен бес жаста, ал оның аңсап күткен ұл немересі, менің інім, бір жаста еді. Бірақ бүгінгі күнге дейін анық білетінім, атамның маған деген жүрегінің түбінде бір ерекше тынымды сезімінің бар болғаны. Балалық шағымнан қалған бұлдыр елесімде ол кісінің сәл күлімдеп алыстан менің қылықтарыма қарап отырғаны, қарайып күнге күйіп кеткен бетіндегі ерекше нұрланған көздері. Оны мен ешқашанда ұмыта алмайтын сияқтымын.
3
Увидев его в середине круга, я поднимаю крик, но уже никто не обращает на это внимания, потому что Арыстан – лучший игрок среди аульных пацанов и лянга долго, нестерпимо долго для меня летает то вверх, то вниз и никак не падает на землю. Мальчишки зорко следят за тем, чтобы кружащийся на месте волчком и вовремя подставляющий ногу под стремительно падающую лянгу Арыстан не нарушил правила игры. Сердитый окрик мамы: «Арыстан, почему она плачет?» - делает своё дело и под всеобщий возглас радости, лянга пролетает на этот раз мимо ноги.
Махнув рукой, он торопливо забирает меня у Жайлаубая, прижимает к себе и шепчет:
- Ну чего ты, глупая? Видишь, из-за тебя я проиграл, - а затем, посмотрев на моё заплаканное лицо, целует в обе щеки, - не плачь, жаным*, я с тобой.
На другом конце просёлочной дороги показался мой дедушка в седле. Он лениво похлестывал камчой по крупу коня, который медленно поднимая копытами облачка пыли, шёл к дому. Мальчишки почтительно расступились:
- Ассалам алейкум, ата!
- Аликум ассалам, дети. Арыстан, как ты держишь ребёнка, уронишь ведь? – он хмуро посмотрел на меня, слез с лошади и привязал поводья к столбу кривой изгороди. Дед был со мной не очень ласков, потому что у отца, его единственного наследника, по всем понятиям первенцем должен был стать сын, но родилась я, девочка. Его не стало, когда мне исполнилось пять лет, а первому долгожданному внуку – год, но и сегодня я точно знаю, что он любил меня, любил какой-то своей сдержанной, упрятанной в глубине сердца любовью.
Смутные детские воспоминания не дают забыть, как не раз он издали, с еле заметной улыбкой наблюдал мои детские шалости и глаза на его дочерна загорелом лице лучились каким-то особенным светом.
Скрыть текст на русском
4
Анам қолындағы ожауын былай қойып, алдынан шықты да қымсынып, жай ғана:
- Ата, қолыңызды жуыңыз, тамақ дайын, - деді.
Көзін жерден көтермей, жап-жас, әзірше ұл немере тауып бермеген келініне басын бір изеді де қасынан жүзін еш жібітпей өтіп кетті. Екі қолын жан-жаққа жайып, буындары қабынған аяғын теңселе басып, көзі жарқыраған күн астында сығырайып, үйден апам далаға шықты.
- Әй, шал, кел отыр. Көріп тұрған шығарсың, келініңнің тамағы даяр болды, - деп уһлеумен тапшанға мініп құрақ көрпенің үстінде шашылып жатқан жастықтардың арасына барып отырды. Ортада аласа үстелдің үстінде жайпақ табақта қазаннан енді түсірген ыстық қамыр мен ет. Апам әрқашан ыңғайы келсе болды, шалының алдында өзінің шапшаң және пысық келінін мақтап қоюды ұмытпайтын. Оның бірінші қыз тапқанына уайым тұрмақ, мән де бермейтін.
- Жас қой, бұлардың бүкіл өмірі әлі алда. Ұл баланың талайын тауып берер бізге, - деп күйеуін жұбатушы еді. Атам үңірейген көкпеңбек көзімен кемпіріне тесіле қарап, сөзін онша жақтырмай басын шайқайтын еді. Апам күліп, қолын сермейтін:
- Тарт әрмен қарай тұздай көзіңді, тесіп жіберерсің. Тек немерелеріме тимесе екен осындай көз, іші шалпылдаған су ма? – деп.
4
Мама убрала в сторону поварёшку, отошла от очага и, почтительно вытянув обе руки вдоль тела, тихим голосом сказала:
- Ата, мойте руки, всё готово.
Не поднимая глаз от земли, он молча кивнул своей юной невестке, не считая нужным одарить улыбкой её, так пока и не подарившую ему внука. Расставив руки в стороны и переваливаясь с одной, разбитой артритом ноги на другую, щурясь от внезапно яркого солнца, из дому вышла моя бабушка:
- Пойдем, шал*, видишь, келин* твоя всё приготовила, садись, - и с кряхтением забралась на топчан, где посреди разбросанных на лоскутном одеяле подушек, на низеньком круглом столе стояла большая плоская чаша с горячим беспармаком*. Апа пользовалась каждым удобным случаем, чтобы похвалить перед дедом мою расторопную и хозяйственную маму.
Её-то меньше всего волновало, что у их сына первой родилась девочка.
- Молодые они ещё, всё у них впереди, будут у тебя внуки и не один, - утешала она каждый раз мужа. Дед же, обратив на неё свои глубоко посаженные, пронзительно синие глаза, досадливо качал головой, а бабушка со смехом добавляла:
- Убери от меня свои синие, как соль глаза, просверлишь ведь насквозь. Только бы внукам такие не достались. Вода что ли в них плещется?
Скрыть текст на русском
5
Атамның көзі көк, қаныққан қою күлгін түсті болып құлпырған, қазақтар онша жақтырмайтын көз еді. Апамның түсінігі бойынша әдемі деп тек қарақат әлде қой көзді айтуға болатын. Ол кісінің тілегіне сәйкес мен де, інілерім мен сіңлілерім де қой көз болып туыппыз. Менің ойымша, апам намазын оқығанда оны құдайдан сұраған, ал құдай өтінішін естіген болар. Кейде осы маған, тым болмаса балаларыма атамның көзінің тимегеніне өкінетінім де бар. Дегенмен неге сонша қиналатынымды өзім де түсінбеймін. Мысалы ұлымның көзі сұр мен көк түс араласқан, ол да өте келісті болып көрінеді екен. Бірақ, атама ұқсаған, теңіздің тереңіндей көк көзді осы күнге дейін қазақ тұрмақ, орыстар мен немістерде де көрген емеспін.
Атамның күйінуін түсіну қиын емес еді. Көп баланың арасында жалғыз аман қалған ұлы менің әкем болатын. Енді, жетпіске аттағанда үндемей бар жігерлігін жұдырығына түйіп, үзіліп кете жаздаған тұқымын қалай да болса жалғаймын деп ұл бала немересін күтіп жүрген адам еді. Өзінің руы – тарақты жалайырлар атамды ізгі ниетпен қадірлейтін. Кейін, мектепте оқып жүріп, бар болғаны ауылдың сиыршысы, атамның алдында неге елдің шегініп жол беретінін ұқпай таңғалушы едім. Бұл мәселенің мән-жайына мен біраз жылдардан кейін, атам дүниеден озғанда ғана түсініп жеткен сияқтымын. Кей күндері тым кешігіп, үйге түнге қарай үндемей, әбден шаршап келуші еді. Апам сонда сәл кекетіп сұрайтын:
- Иә, таптың ба байлығыңды? Кең даланың бәрін қазып тастамассың. Қоймайсың ба бұл ісіңді? – деп.
- Сөйлеме, кемпір. Онда не шаруаң бар еді? – деп атам қолын бір сілтейтін.
5
У деда были глаза на редкость насыщенного тёмно-синего, с фиолетовым отливом цвета, что казахами не очень-то и одобрялось. По бабушкиным понятиям красивые глаза – это карие или чёрные, как смородина. Мне, моим братьям и сестрам достались все оттенки карего цвета, как того и хотела бабушка. Я думаю, читая намаз, она наверняка иногда просила бога об этом и бог услышал её. А мне жаль, я хотела бы иметь глаза, как у деда, или, по крайней мере передать их своим детям.
Хотя, что это я жалуюсь? У моего сына серые зрачки с вкраплениями зелёного, что также необычайно красиво. Но таких, как у моего деда пронзительно синих, словно морская глубина глаз, я не встречала по сей день ни у кого: ни у казахов, ни у русских или, например, немцев.
Отчаяние деда можно было понять. Мой отец, его единственный оставшийся в живых сын родился, когда ему было далеко за сорок. И теперь, в свои почти семьдесят он с каким-то молчаливым упорством ждал внуков-мальчиков, которые продолжат его, чуть было не прервавшийся род. Среди своих родичей, таракты жалайыров* он пользовался величайшим уважением. Уже в школьные годы я задумывалась над этим и никак не могла понять, почему люди почтительно расступались перед ним, простым пастухом, приглядывающим за колхозными коровами.
Многое для меня прояснилось гораздо позже, когда его уже давно не было на свете. Порой дед задерживался где-то допоздна. Возвращался усталый, молчаливый. Бабушка встречала его с лёгкой насмешкой и спрашивала:
- Ну, как? Нашёл свои богатства? Всю степь не перероешь, пора бы уже угомониться.
На что дед махал в её сторону рукой со словами:
- Молчи, бабка, тебе-то что с того?
Скрыть текст на русском
6
***
Ежелгі қазақтың даласына сырттан келген ислам діні, орыстың отаршылдығы, кеңес өкіметі біздің шетте қалған жаққа біраз кешігіп жеткен. Бетпақдала мен Мойынқұмның шөл аумағы бұл жердің тұрмыс салтын қорғаштап, көпке дейін бөтен әсерді жуытпаған сияқты. Ауылдың шалы мен кемпірі намазын оқып, арасында жергілікті молданың әрекетіне сырттай зілсіз әзілдеп, қиын жағдайда Алла мен осы елді шынайы Жаратқан Тәңірге бірдей табынатын. Дегенмен өзгерістер біртіндеп бұнда да өз орнын тапты.
Менің Алдаберген атам Тоқтамыс деген атақты байдың ұрпағы еді. Жалған ат қоюға шебер, тұспалдап сөйлейтін ауылдың жұрты аласа бойы үшін «Әлди-әлди» деген бесік жырының сөзін сәл өзгертіп, атамды Әлдей деп атап кеткен екен. Осы атыменен ғұмырын басынан аяғына дейін кешіп, елдің және бала-шағасының есінде Әлдей боп қала берген. Кеңес өкіметі келгенде экспроприацияның себеп-салдарымен атам басты жеке меншігінен айрылып, бала-шағасын, үш пе әлде төрт әйелін жиып, сақтап қалған мүлігін бірнеше ат пен арбаға артып, Түрікменстанға қашып құтылған. Түнімен жапан түзді кезіп, күндіз ары-бері даланы жортып жүрген атты қызыл әскерлердің күзетінен тоғайлардың ішіне, өзендер мен көлшіктердің жағасындағы қалың қамыстың арасына жасырынып сақтанған. Қашқындарды, нәресте әлде шал-кемпір болсын, аямастан түгелдей қырып тастайтын. Дүниені емес, тірі жанын құтқару керек деген түсінікке жеткенде, өзімен бірге қашқан бірнеше қызметкерлеріне мидай далада алты қанат үй сиятын орды қаздырады. Қалған мүлігін сол киіз үйге тығып, үстінен топырақпен толтырып жауып тастатады.
Осы оқиғадан он бес - жиырма шақты жыл кейін дүниеге келген менің әкемнің айтуынша, болашақта бәрі орнына түсер деген үмітпен қазған орда әйелдерінің санымен сол заманда аса қымбат үш-төрт «Зингер» тігін машинасын, жібек, мақпал, баршын, қамқа, атлас, қыжым, мақта маталардың бумаларын, қолдан жасалған парсы және басқа да сапалы кілемдерді, түрлі-түсті текеметті, күрделі өрнекті жеңіл сырмақтарды, кенепке оралған бұлғын мен түлкінің терісін, аң терісімен қапталған ішіктерді, тымақтарды, неше түрлі қымбат затқа толы, асқан шебердің қолымен жасалған сандықтарды, күміс тостағандарды, күміспен қапталған ер-тоқымдарды, тағы да талай басқа заттарды қалдырған дейді. Өздерімен бірге қол орамалға тығыздап буып алғандары тек әйелдерінің көйлегінің бүкпесіне жасыруға жарайтын алтын және күміс замартас, меруерт, лағыл тасты сырға, алқа, шомбал білезіктер және басқа түрлі зергерлік бұйымдар. Кездейсоқ адам көңілін аудармасын деп, қыздарының құлағынан сырғаларын, шашынан шолпысын шешіп алған. Шамасы жол-жөнекей талай қиыншылықты бастан кешірген болу керек.
6
***
Всё, что пришло в казахскую степь со стороны: ислам, русские колонизаторы, советская власть, достигало этот забытый богом край в последнюю очередь. Словно Бетпакдала*, безводные пески Мойынкумов* оберегали многовековой жизненный уклад этих мест от стороннего влияния. Старики читали намаз, по-доброму посмеивались над местным муллой и в трудные минуты жизни возглас «Алла» частенько перемежался у них с обращением к Таниру (Тенгри)*, истинному богу этой земли. Тем не менее, перемены медленно, со скрипом, но доходили и сюда.
Мой дед Алдаберген был наследником знатного бая Токтамыса. Аульный люд, имевший обыкновение говорить полунамёком и давать меткие прозвища, за малый рост прозвал его Альдеем, слегка исказив слова известной колыбельной песни «Альди-альди». С этим именем он и прожил жизнь от начала до конца, навсегда оставшись в памяти своих детей и односельчан Альдеем. С приходом советской власти дед был подвергнут экспроприации. Собрав всё, что cмог вывезти на подводах, с детьми и несколькими женами бежал от советской власти в Туркменистан.
Передвигались ночами, днём прячась в прибрежных камышах рек и озёр или в степных тогаях*, так как по всей степи рыскали конные отряды красноармейцев. Беглецов они не щадили, расстреливали всех поголовно, от стариков до младенцев. Когда стало ясно, что не добро надо спасать, а себя, дед велел своим работникам, бежавшим вместе с ним, выкопать большую яму в степи, установить в ней шестикрылую юрту, сложить всё, что ему удалось сохранить, и засыпать землей. Мой отец, родившийся на 15-20 лет позже этих событий, рассказывал, что в той юрте дед оставил до лучших времён три или четыре (по числу жён) швейные машинки «Зингер», ценившиеся в степи на вес золота, рулоны шёлка, бархата, парчи, плюша, атласа, хлопка, персидские и ещё какие-то, ручной работы ковры, цветные текеметы*, легкие сырмаки* с затейливым узором, завёрнутые в холстину шкурки соболя, лисы, обитые мехом шубы, шапки, кованые, тонкой работы сундуки, полные всякого добра, серебряные чаши, седла, отделанные накладным серебром и ещё много всяких иных вещей.
С собой они взяли только то, что жёны могли спрятать в многочисленных складках своих платьев: туго завязанные в носовые платочки золотые и серебряные украшения, изумруды, жемчуг, рубины, массивные браслеты. У дочерей из ушей вынули серьги и с кос сняли шолпы*, всё, что могло привлечь внимание случайного путника в степи.
Скрыть текст на русском
7
Бөтен жерден аман-есен өтеміз деп, жолда тамағы мен қауіпсіздігінің ақысына сырға, сақина мен алқаны төлем ретінде беріп, дегенмен Түрікменстанға да жетеді.
Осы сапарында атамның неше баласымен әйелінен айрылғаны белгісіз, бірақ білетінім, ол кісінің Түрікменстанда төңіректегі елге белгілі етікші болғаны. Өстіп айтарлықтай сиреген жанұясын керек-жарақпен қамтамасыз еткен екен. Бұрынғы молшылықта шалқақтап өмір сүрген атамның тіккен етігі көпке дейін желінбейтін, өте мықты болған дейді. Аяқ киімнің табаны мен былғарыдан пішілген үстін арнайы ерітіндіге жібіткен шидің сабағымен қусырып тіккен екен. Елдің айтуынша, етіктің табаны әбден тозып тесілсе де, бірде бір тігісі үзіліп, әлде орнынан тайып кетпеген екен.
Әйтеуір, кейбір дереккөздер бойынша қазақтың үштен екісін баудай түсірген ызғарлы ашаршылық басылайын дегенде, елдің жағдайы түзеліп, жөнге түсе бастағанда атам да елге қайтып келеді. Қаптаған бала-шаға да жоқ, әйелінің біреуі де жоқ, у-шу болып аттанған көп жанды отбасынан қасында қалған тек жалғыз ересек қызы Зүлпия. Келгендегі тапқаны әбден жүдеп тозған ауыл. Баяғы байтақ жұрт байқарлықтай сиреп кеткен. Күтіп алған азғантай туысының арасында аман қалған үш атадан келе жатқан бауырлары, ағайынды Балмағамбет пен Қалмақан еді. Ашаршылықтың салдарынан бос қалған көршілес тұрғын үйлердің біреуіне қоныстанып, атам ауылдың сиыршысы болып орналасады. Бастауыш мектепке қызын берген жоқ, себебі жаңа билікке деген сенімі әбден үзілген болатын. Ал Зүлпия апам болса, сол бетінде сауатсыз болып қалған. Ол кісінің айтуы бойынша, Түрікменстанда бір молда ислам дінінің ежелерін үйреткен екен, білімінің бар болғаны сол. Үйге қонақ болып түскен ағайын жігіт болмағанда, атам мектепке әкемді де бермес еді. Есіктің алдында жалығып жүрген жеті жасар баланы көріп, ол кісі атамнан:
7
Дорога, видимо, была нелёгкой, но они всё-таки добрались до Туркменистана, в пути покупая еду и безопасный проезд через незнакомые места на серьги, кольца, подвески. Я не знаю, сколько бед и лишений им случилось пережить, скольких детей и жён потерял он в дороге, только в Туркменистане мой дед Альдей стал знаменитым на всю округу сапожником, чем и добывал пропитание своей значительно поредевшей семье.
Обувь, которую ата, живший прежде в роскоши и неге, научился шить, говорят, не знала сносу. Подошву и мягкий кожаный верх он сшивал вымоченными в специальном растворе стеблями чия – степного мятлика, да так, что стиралась до дыр подошва, но ни один шов не обрывался и не сходил со своего места.
Вернулся дед на родину лишь когда в степи начала понемногу налаживаться жизнь после страшного голода, выкосившего, по некоторым источникам, две трети моего народа. Вернулся без жён, детей. Рядом была только младшая, любимая дочь-подросток Зульпия, вот и всё, что осталось от его в прошлом большого семейства. Застал разоренный аул. Встретили его, некогда многочисленные, теперь же, значительно сократившиеся числом родственники, среди которых были и два брата, Балмагамбет и Калмакан, приходившиеся отцу родственниками, как говорят казахи «уш атадан», то есть от общего предка в трёх коленях.
Поселившись рядом с ними в чьём-то опустевшем после Великого голода доме, дед устроился в колхоз пасти коров. Дочь в начальную школу отдавать не стал, потому как крепко не доверял новой власти. Моя тётка Зульпия так и осталась безграмотной. В Туркменистане, рассказывала она нам, её обучал религиозным азам какой-то мулла – вот и всё её образование. Дед и моего отца не отдал бы в школу, если бы не заезжий дальний родственник, увидевший маявшегося во дворе семилетнего мальчика. На вопрос гостя:
Скрыть текст на русском
8
- Балаңыз не ғып сандалып жүр бұнда? Мектепке неге бармайды? – деп сұрапты. Оған атам қолын сермеп:
- Көз алдымда болсын. Бұдан басқа мені бұ дүниеде ұстап тұрған еш нәрсе қалған жоқ. Қасымда жүріп өссін, бір күні өзім құсап сиыр бақса да, аштан өлмес, - депті.
Қонақ жігіт өте тапқыр екен. Жағдайды бірден түсініп, жуықта кеңес өкіметі заң шығарды деп атамды қорқытыпты. Мектепке бермеген балаларды жетімдер үйіне өткізіп, ата-аналарын түрмеге отырғызады деген сөзді естіп, бастан ауыр қайғы мен азапты кешкен атам оған шын жүрекпен сенген екен.
- Бұл өкіметтің қолынан келмейтін кесапат жоқ. Ескерткеніңе рақмет, балам. Пәледен аулақ жүрейік, одан гөрі мектепке барғаны дұрыс болар, - деп, оған аудан орталығынан баласына мектепке киетін форма мен портфель алуға ақша беріпті. Бірақ ұлын көрші ауылдағы интернатқа өткізуден біржолата бас тартқан екен. Сол қонақ жігіттің күнделікті шаруасымен үйдің қасынан атқа мініп өтетіні абырой болыпты. Таң ертең әкемді мектепке алып кетіп, кешке қайтып әкеліп тұрыпты. Кейіннен атам күн сайын арбаға жуас мәстек биені жегіп, мектепке өзі апаратын болды. Кешке, соңғы сабақ аяқталғаннан біраз уақыт бұрын келіп, ауласында асықпай өмірінің басты маңызының далаға жүгіріп шыққанын күтіп отырады екен.
8
- Ата, что ваш сын делает здесь среди бела дня? Почему не в школе? – дед, махнув рукой куда-то в сторону сказал:
- Он – последнее, что у меня осталось, пусть бегает здесь, перед глазами. Не пропадёт, вырастет, будет со мной коров пасти.
Находчивый родственник припугнул его, сказав, что советы издали новый закон, согласно которому родителей, не отпускающих детей в школу, сажают в тюрьму, а ребёнка отдают в детский дом. Ата, переживший немало бед и лишений, всем сердцем поверил этим словам и сказал:
- Эта власть на всякое способна. Спасибо, сынок, что предупредил. Уж лучше пусть идёт в школу, - дал заезжему родственнику денег, чтобы тот в райцентре купил для его сына школьную форму и портфель. Но в интернат в соседний аул отдавать наотрез отказался. Благо, что этот родственник каждый день проезжал мимо на коне по каким-то своим делам. Утром он забирал отца на занятия, а вечером привозил обратно. Позже, сам дед ежедневно садился на арбу, запряжённую старой, смирной кобылой, и отвозил сына в школу, а вечером, задолго до окончания последних уроков, сидел возле её стен и, как он говорил не раз, терпеливо дожидался, когда выбежит на улицу главный смысл его жизни.
Скрыть текст на русском
9
Туған жерге оралып, атам ұзын бойлы, сымбатты, ақтәнді, өзі бұрыннан сүйген Үрбаланы кездестіреді. Бір заманда маған тоқал бол деп, атам Үрбалаға сөз айтқан екен, бірақ ол тұздай көк көзді, ұрпақтан ұрпаққа аттан түспеген ата-бабасы сияқты қисық аяқ байдың тұқымы, бекзада жігіттен бас тартқанын жасырмай, бетіне қарап тек күлетін екен. Оның үстіне атамның бойы Үрбаладан әлдеқайда аласарақ еді. Әбден өкінтіп, Үрбала ұзын бойлы болыстың хатшысы ма, әлде көмекшісі ме, әйтеуір бір белсенді жігітке тұрмысқа шығыпты. Оған неше бала туып бергені сол бетінше белгісіз түрде қалды. Әр жанұяның өз ақ табы болады екен. Отызыншы жылдардағы аштықта тек екі қызы аман қалады.
Атам талай жылдан кейін кездестірген әйел бұрынғы Үрбалаға еш ұқсамайтын. Желпініп, күлім қаққан көздері сөніп, ару қызға лайықты менмендігі мүлде жоқ болып кетіпті. Жарқыраған екі қатар ақ маржандай тісі де, жеп-жеңіл жүріс-тұрысы да қайда қалғаны белгісіз. Жақындарын жерлеп, екі қызын Қарағандының төңірегіне ұзатып, Үрбала ауылда жалғыз қалыпты. Қасіретке толы жылдары тіпті ұмытылған, осы ғажап, бұрын шәлкез мінезді, енді 40- жастан жаңадан асқан саналы әйелге деген ынтықтығы атамның жүрегінде жаңадан оянған дейді. Бұл жолы Үрбала оның ұсынысын бірден қабыл алады. Мүмкін себебі - көз алдынан кетпейтін аштық пен азаптың кесірінен өмірден өшкен туыстары болар. Аялы өткір қой көздерінде үрей мен қорқыныш қана орын тапқан еді. Атам да бұрынғы оны өкшелеп аңдыған асқақ мінезді байдың ерке баласына еш ұқсамай, өткенде және мүмкін болашақта кездесетін сұмдықтан қорғауға шамасы келетін, ауыр өмірдің шығынымен әбден шындалған ер адамға айналған еді. Бір жылдан кейін олардың жалғыз ортақ баласы – менің әкем дүниеге келді. Ал жеті жылдан соң, желтоқсан айына жуық, үйге қонаққа келген жігіттің тапқырлығының арқасында әкем мектептің босағасын аттады.
9
Вернувшись в родные края, дед также застал красавицу Урбалу, высокую, статную, белокожую, любовь всей своей жизни. Когда-то дед хотел жениться на ней, предлагая ей стать любимой токал*, но Урбала лишь смеялась в лицо байскому отпрыску с пронзительно синими глазами и кривыми ногами, потомку многих поколений лихих всадников, не сходивших с коней. К тому же дед был почти на полголовы ниже её ростом. К его великому сожалению Урбала вышла замуж за высокого джигита, то ли писаря, то ли помощника волостного, словом, за какого-то активиста, родила ему детей, количество которых так и осталось неизвестным. Белые пятна есть в истории каждой казахской семьи. В голодные 30-е выжили только две дочери.
Та, которую дед встретил годы спустя, совсем не походила на прежнюю Урбалу. Исчез в её глазах шальной огонёк и высокомерие, присущее красавице, исчезла её летящая походка и улыбка, обнажавшая два ряда белоснежных зубов. Похоронив мужа и детей, выдав дочек замуж куда-то далёко, под Караганду, Урбала осталась в ауле в полном одиночестве. И в сердце деда с новой силой вспыхнула забытая было за годы лишений страсть к этой удивительной и своенравной сорокалетней женщине. На этот раз она сразу, не раздумывая, дала согласие на предложение руки и сердца. Перед её глазами стояла изведённая голодом и муками родня, ушедшая в небытие. В больших, карих зрачках поселились страх и тревога. Теперь дед не был тем надменным байским сынком, домогавшимся её руки. Перед ней стоял мужчина, закалённый потерями и тяжёлой жизнью, тот, кто сможет защитить её от ужасов, которые пришлось познать в прошлом и, возможно, с которыми придётся столкнуться и в будущем.
Через год родился мой отец, их единственный общий ребёнок. А семь лет спустя, почти в декабре, мой папа, благодаря находчивости проезжавшего мимо родственника, переступил порог школы.
Скрыть текст на русском
10
Әлдей атамның даланы шарлап, көмген қазынасын іздегеніне талай жыл болып еді. Бір заманда қалдырған белгілерінің біреуін де таппады. Байтақ Ұлы Дала атам заманғы дәстүрінен айнымай, құрсағына түскенді адамның тұрақсыздыққа толы көзінен нық сақтаған. Елдің ғасырдан ғасырға жылай-жылай төккен көз жасын, аққан қанын, қаза тапқандардың сүйегін, сансыз қасірет пен апатты жаңадан дүниеге келген ұрпақтардан қамқорлықпен мәңгілік бойы жасырып келеді. Себебі, еш адамның жүрегі жердің бастан кешірген сынауының азғана түйірін де көтере алмас еді. Байсалды, жым-жырт дала желі, жаңбыры, боранымен өткен-кеткеннің белгісін аямастан жойып, өзінің жып-жылы самал жел, көктемгі гүлдеу кезең, кәрлі қыс, сұрапыл аяз, боран, жазда қаулап өскен шөп, емін-еркін жайылған сансыз жылқы мен қой, жайқалған бидай, жоғарыда шырылдаған бозторғай, көкте қалықтап жүрген бүркіттер, алыстағы, көзді әбден қандыратын тау жотасының қар басып, күннің астында жарқырап тұрған шыңдары сияқты байлығымен жаңа ұрпақтарымен кеңінен бөлісіп, оларға пана берген.
Сөйтіп тағы бір зарды шегіп, амалсыздан тағдырға көніп, туған жерінде өз жұртына қадірлі болған атам, құдайдан күн сайын аман қалған екі баласына саулық пен бақыт сұрап, күнін әрі қарай кешкен екен. Ал соғыс сап еткен кезде атамның жасы елуге жақындапты. Нашар денсаулығына бола аскерге алынбады. Шынын айтқанда, майданға ұмтылуы да шамалы еді.
10
В течение многих лет дед бродил по степи в поисках зарытых сокровищ, искал оставленные им некогда метки, но так и не нашёл ничего. Степь, Великая Степь, не изменила своим вековым привычкам, скрыв от ненадёжных человеческих глаз всё, что упало в её лоно. Все выплаканные слезы, кровь, кости погибших, горе, бедствия, которым нет числа, она заботливо хранит в своих недрах, оберегая новые поколения людей, ибо даже малую толику того, что пережила она, неспособно выдержать никакое человеческое сердце. Спокойная, безмолвная, безжалостно стирая ветрами, дождями и метелями следы былого, она продолжает давать приют новым поколениям своих детей, щедро делясь с ними всем, чем богата: лёгким тёплым ветерком, буйным весенним цветением, суровыми зимами, лютыми метелями, летним разнотравьем, пасущимися на бескрайних просторах табунами и отарами овец, колосящейся пашней, солнцем, поющими высоко в небе жаворонками и, слепящими взор вершинами дальних снежных хребтов, над которыми величественно реют беркуты.
Смирившись с еще одной невосполнимой потерей и поневоле повинуясь судьбе, мой дед продолжал жить на земле предков, окруженный уважением людей, ежедневно моля Бога о том, чтобы не пожалел Всевышний оставшимся в живых двоим его детям счастья и благополучия. Когда грянула война, деду было уже около пятидесяти. На фронт его не взяли по состоянию здоровья. По правде говоря, он и не рвался туда.
Скрыть текст на русском
11
- Осы соғыста немді тауып, немді жоғалтып едім? Қарғыс атқан өмір мені мына кішкене баламнан басқаның барлығынан айырды. Бұны тағдырдың еркіне тастап бөтен жерде қанымды не үшін төгемін, айтыңдаршы? Далама келіп, айыпсыз елімнің астаң-кестеңін шығарып, оны ағыл-тегіл жойып, жинап-тапқан дүниемді быт-шыт қылып, енді өздерінің жерлерін қорға дегені ме? Сонда кімнен қорғауым керек? Танымайтын, ешқашан көрмеген немістен ба? Жоқ, қарақтарым, бұл жағдаймен мен келісе алмаймын. Үлкен ұлдарым тірі болса онда бір жөн. Бәлкім соғысқа да барар еді. Тек бізді шайқасқа айдап отырғандар балаларымды қырып соққандардың өзі емес пе? Сол жау менің жеріме келсе ғой, жағдайды түсінуге болар еді. Өмірімді аямас едім, ал олардың айдаладағы Мәскеуін қорғамаймын! - деуші еді атам.
Зүлпия әпкем атамның тоқалы туып берген кенжесі еді. Бала кезін ойына алғанда, өзінде үлкен аға, әпкелері, ал әкесінде үш әлде төрт әйелі болған сияқты деуші еді бізге. Сол уайымсыз, бақытты шағынан есте қалғаны жап-жас, үстіне қымбат шапан, басына бұлғынның терісімен әдіптеген бөрік киген әкесі атын айдап үйге келе жатқаны. Кішкентай Зүлпия құшағын ашып алдынан жүгіріп шыққанда, ер тоқымнан еңкейіп, қызын екі қолымен қапсырып көтеріп алдына отырғызады да біраз қыдыртып, сұрайтын:
- Ал, қызым, айта ғой, бүгін мына қатар тұрған үйлердің қайсысына қонатынымды? – деп.
11
- Что я потерял на этой войне? – бывало говорил он людям, - эта скудная жизнь отняла у меня всё, кроме малолетнего сына. Я что, оставлю его на произвол судьбы и пойду проливать кровь за чужую землю? Те, кто пришли в мою степь, перевернули всё вверх дном, погубили уйму невинного народа, отняли всё имущество, теперь хотят, чтобы мы защищали их землю? И от кого? От немцев, которых мы и в глаза-то не видели? Нет, дорогие мои, я с этим не согласен. Если бы были живы мои старшие сыновья, возможно, и пошли бы на войну, да ведь их убили те, за кого и отправляют воевать наших детей? Вот, если бы этот враг сюда пришёл с войной, другое дело. Жизни бы не пожалел, а защищать их далёкую Москву я не стану.
Моя тетя Зульпия была самым младшим ребёнком деда от младшей жены -токал*. По смутным детским воспоминаниям у неё были старшие братья и сестры, а жён у деда, как ей казалось, три или четыре. Всё, что осталось в её памяти от той беспечной, счастливой поры детства, это её отец, молодой, холёный, в дорогом чапане* и борике*, отороченном мехом соболя, подъезжает к дому на коне. Маленькая Зульпия бежит ему навстречу, раскинув объятия, а дед, нагнувшись, подхватывает её и сажает перед собой в седло. Совершив круг, спрашивает:
- «Ну-ка, дочка, покажи, к какой жене мне идти сегодня ночевать?»
Скрыть текст на русском
12
Сонда Зүлпия саусағымен кез келген үйді нұқып, жататын жерін анықтап береді екен. Тағы бір есінде қалған көрініс: бір сызықтың бойында орналасқан сансыз қос қақпалы есіктер. Бірі арқылы біріне жалғасқан қатар тұрған үлкен ақ киіз үйлерді сол есіктер арқылы зыр жүгіріп аралап шығады екен. Керегелері түгел парсы және түрікмен кілемдерімен жабылған. Тізіліп тұрған батпандай күміспен қапталған сандықтар, өрнек салған кереуеттер. Олардың үстіне кілем, сырмақ, атлас және жібек көрпе, жастық үйіп қойған. Үйден үйге секеңдеп жүгіргенде бұрымындағы шолпыларының бір ғажап, тек балалық шаққа тең шылдыры әпкемнің есінде біржолата қалған.
Атамның әйел-бала-шағасының қалай қырылғаны, оның егжей-тегжейі біз үшін сол бетімен мәлімсіз болып кетті. Өзі өмірінің аяғына шейін ол туралы үн қатқан емес. Менің байқағаным, ауылдағы шал-кемпірлер қатарынан бастан кешкенін еске алуды жақтырмаушы еді. Қазақтың алдын ала ескертетін сөзі бар «тіл тигізбе» деген. Біреу үнін шығарып алдағы мүмкін болатын қауіпті жағдайды әлде өткен-кеткен бірталай қайғы мен қиыншылықты есіне түсірсе, оны тіліңді тигізбе деп қағып тастаушы еді. Көрген азабы шыдатпайтын, жанға батарлық болған соң, ондай жайға тіл тигізуден көпшілік бас тартатын. Себебі: «аман қалған балаларымыздың басына пәлені өзіміз тілеп алмайық» - деген ой. Бұл ырымның қорқынышты болғаны соншама, тіпті алды-артын ойламай сөйлегеннің сөзінен көпшілік сілейіп те қалатын. Ал біреудің кішкене баласын көргенде қарт кісілердің көзінің жайнағанын айтсаңызшы! Бетінен әлде маңдайынан сүюге бата алмай, балапанның қолын алып: «Айналайын, бақытты бол!» - деп, алақанының сыртына сәл ғана ернін тигізуші еді. Бұл кісілердің ғұмыры балалық шағынан бастап, ғасырдың кезек-кезек көрсеткен апатымен қабаттасып өткен. Көбі қазан төңкерісінде, азамат әлде отан соғысында, кейбірі ашаршылықта әке-шешесінен, бауырларынан, бала-шағасынан айрылған болатын. Ұлы мен қызы бар Әлдей атамды ел бағы бар адам деп санаған. Біздің ауылда бір-екі, бес-алты, ары кетсе он, одан да астам баласынан айрылып жұрдай жетім қалған шал-кемпір аз емес еді. Қатарынан, бірінің артынан бірі сахара даланы таптаған күйзеліс пен апат шөпті шапқан шалғыдай халықты жайратып жіберді.
12
Зульпия направляла пальчик на первую попавшуюся юрту, тем определяя место его ночлега. Ещё одна картина из её детства: бесконечный ряд двустворчатых дверей, расположенных на одной оси. Она помнит, как бежала что есть духу сквозь эти двери, соединяющие собой множество больших белых юрт. А кереге* - стены юрты, были сплошь завешены персидскими и туркменскими коврами. Стояли рядами большие кованые сундуки, резные кереуеты*. На них высились кипы ковров, сырмаков*, атласных и шёлковых одеял, подушек. Вприпрыжку неслась она из юрты в юрту, а шолпы в её косах издавали необыкновенный звон, такой, каким он бывает только в детстве.
Подробностей того, как погибла семья деда, не знал никто. Он молчал об этом до конца своей жизни. Как я заметила, все без исключения старики в ауле неохотно вспоминали прошлое. Есть у казахов поговорка - «не касайся этого (определённой темы) языком». Её используют для того, чтобы одернуть того, кто говорит вслух о предстоящей или возможной опасности, о значительных лишениях и бедствиях прошлого. Слишком острой и невыносимой была боль потерь, чтобы говорить об этом, поэтому не следовало «касаться языком» того, что могло вернуться и обрушиться на головы оставшихся в живых детей. Этот суеверный страх наполнял всё их существо, заставляя цепенеть каждый раз, когда кто-либо находил в себе смелость вспомнить случившееся.
Но каким невыразимым светом горели глаза стариков при виде чужого маленького ребёнка! Старики не смели целовать его в щеку или в лоб. Они брали малыша за руку и осторожно касались губами тыльной стороны ладошки, приговаривая при этом: «Айналайын*, будь счастлив (счастлива)». Это было поколение людей, чья жизнь с самого детства сопровождалась катаклизмами века. Кто-то в революцию и гражданскую войну, а кто-то во времена Ашаршылык* - Великого голода и во второй мировой войне лишился родителей, братьев, сестёр и детей. Мой дед Альдей считался счастливчиком, имея сына и дочь. В ауле было много осиротевших стариков, похоронивших одного-двух, пятерых-шестерых, а кто-то десять и более детей.
Потрясения чередой приходили в степь и, словно косой, выкашивали мой народ.
Скрыть текст на русском
13
Соғыс аяқталған соң төрт жылдан кейін біздің үш атадан келе жатқан туысымыз Қалмақанның көптен күткен Арыстан деген жалғыз ұлы дүниеге келеді.
- Арыстандай мықты, жүрек жұтқан батыр болып өссін! – деген екен әкесі, баласына қазақтың нанымы бойынша осыншама мәнді ат қойып. Сол сөзін ақтап, Арыстан, ауылдың көптеген қыздары қиялдаған, ірі, кең иықты батыр болып өсті. Мектепті бітіріп, Жамбыл қаласындағы педагогика институтына оқуға аттанды. Ол кезде біз қалаға көшіп кеткенбіз. Ал менің әкем дәл сол институтта бір кафедраның меңгерушісі болып қызмет істейтін. Қалмақан атамыз келіп, баласын әкеме өз қолымен тапсырды:
- Міне, Сламбек, жалғыз ұлымды сенің қамқорлығыңа бердім. Өзің білесің, бұдан басқа менде ешкімнің жоқ екенін. Көзіңді алмай оқытып, ұлыма жақсы әйел тап. Бес жылдан соң аман-есен қайтарып берерсің, – деп.
Жатақхана туралы бірде бір сөз айтылған жоқ. Ол менің нағыз ағам болған соң, біздің үйде жүре берді. Бір жолы Арыстан Алматыға барып, қызық оқиғаның қақ ортасына түседі. 1968 жыл еді. Шакен Аймановтың «Тақиялы періште» атты өзінің әйгілі комедиясын түсіріп жатқан кезі еді. Арыстан фильмнің көпшілік көрінісіне тап болған екен. Күлімдеген жүзі экрандағы кадрда бір сәтте ғана жылт етіп өте шықса да, клубтағы бірінші көрсетіліміне ауылдың барлығы жиналды.
- Әне, әнеки біздің Арыстан, тобырдың қақ ортасында! – деп, орнынан ұшып тұрып, ел айқайды салды.
13
Через четыре года после окончания войны, у Калмакан ата, того самого родственника в третьем колене, родился единственный и долгожданный сын, которого он назвал Арыстаном.
- Пусть он будет сильным и бесстрашным, как лев, - говорят, сказал он, нарекая сына столь сильным по казахским верованиям именем. Как бы оправдывая его, Арыстан вырос крупным, широкоплечим богатырём, по которому грезили все девушки аула. Но он, закончив среднюю школу, уехал учиться в Джамбул, в педагогический институт. К тому времени мы уже успели переехать в город, и отец заведовал кафедрой в этом самом институте. Калмакан ата сам привёз сына и вручил его моему отцу со словами:
- Вот, Сланбек, отдаю на твоё попечение своего единственного сына. Сам знаешь, больше у меня никого нет. Глаз не своди, обучи, найди ему хорошую жену и верни через пять лет живым и здоровым.
Об общежитии и речи быть не могло. Мама забрала его к нам, ведь он был мне старшим братом. Как-то летом Арыстан поехал в Алма-Ату и там попал в самую гущу событий. Шел 1968 год. Шакен Айманов снимал свою культовую комедию «Ангел в тюбетейке», и Арыстан оказался в массовке. Всего лишь на миг промелькнуло в кадре его улыбающееся лицо, но весь аул собрался в клубе на премьере фильма.
- Вон, вон наш Арыстан, в самой середине толпы! – кричали люди, вскакивая со своих мест.
Скрыть текст на русском
14
***
Арыстан өзімен курстас ару қыз Гүлсараны жоғары білім туралы дипломымен бірге алып келіп, үйге келін ғып түсірді. Қалмақан атамыз шаруақор қожайын еді. Үлкен үйінің ауласында өсіп тұрған бірнеше қарағаштың астына ағашты қаққылап ұзын-ұзын үстел мен сәкілерді орнатып, той жасады. Қалмақан ата мен Үркен апаның қуанышқа бөленіп жүрген кезі шілде айының аяғы еді. Ауылға жазғы демалысқа біздің келгенімізге екі айдай уақыт болған. Арыстанның тойы біз үшін ең басты, қызықты оқиға еді. Мен болсам күні бойы Үркен апаның үйінде тыпырлап, ұршықтай үйіріліп жүріп, Арыстанның қалыңдығымен достасып та үлгеріп алдым. Беташардан бұрын келіннің жүзін көрсек деп айналада қаптап жүрген әуесқойлардан жасырынып, Гүлсара далаға шықпайтын. Көбінесе Үркен апаға көмектесіп, үй ішіндегі шаруамен айналысып жүрді. Қонақ кіріп келсе, түкпір бөлмеге барып, басын ақ жаулықпен бүркеп отыратын. Гүлсараның үйді жинап, әлде дастарқанның жағасында Қалмақан ата мен ол кісінің ағасы Балмағамбет атаға төмен қарап отырып шәй құйып бергенін көрмегендей, оңашада жанына жайғасып алып, орамалдың астына қылтиып бала құмарлығыммен көз тастаушы едім.
- Сен өте сұлусың! – деп қуана сыбырлайтынмын.
Гүлсара болса сылдырлап күліп, құшақтап, төбемнен сүйетін:
- Жаным, енді мен сенің жеңгең боламын, - деп.
- Мәңгі-бақи ма? – деген сұрағыма одан бетер күліп:
- Әй, ақымағым-ай, әрине! - деуші еді.
14
***
Свою сокурсницу и красавицу жену Гульсару он привёз в аул вместе с дипломом о высшем образовании. Калмакан ата был рачительным хозяином. Во дворе его большого дома сколотили в ряд столы и лавки и здесь, под сенью карагачей устроили свадьбу. Калмахан ата и его жена Уркен апа были счастливы. Случилось это в конце июля. Почти два месяца прошло, как мы приехали в аул на каникулы, и свадьба Арыстана была для нас самой главной и захватывающей новостью.
Я каждый день вертелась в доме Уркен апа и успела подружиться с невестой Арыстана. На улицу Гульсара не выходила, слишком много было вокруг любопытных глаз, которые хотели бы увидеть келин* до обряда беташар*. Она больше хлопотала по дому, помогая Уркен апа, а когда кто-нибудь заходил в гости, удалялась в дальнюю комнату и сидела, накрывшись большим белым платком.
Я устраивалась рядом с нею и с детским любопытством заглядывала под платок, как будто и не видела её вовсе, когда она прибиралась в комнатах или разливала чай за дастарханом, всякий раз опуская глаза перед Калмакан ата или его старшим братом Балмагамбет ата. Сидя с ней в дальней комнате, я восхищенно шептала:
- Ты – красивая!»
А Гульсара смеялась и, обхватив мою голову руками, целовала в макушку, приговаривая:
- Жаным*, теперь я буду твоя женге*.
- Всегда, всегда? – спрашивала я.
- Конечно же, глупенькая! - со смехом отвечала она мне.
Скрыть текст на русском
15
Көшеде құрбыларым кездесіп қалса, қасынан асқақтап өткенде, олар жеңімнен тап беріп ұстай алып:
- Болды енді, қақаңдамай. Өйткенше келіндерің туралы айтып бер. Бізге де қызық қой. Өзі әдемі ме? – дейтін, мен Арыстанның қалыңдығын сөзбен толық суреттеп бере алатындай.
- Өте сұлу! Неменеге асығасыңдар? Тойда көресіңдер ғой, - деп еңсемді биік ұстап, асыққан болып безіп бара жатсам, артымнан:
- Өзін кереметпін деп санауын қарашы! – деген кекетшіл дауыстарын естуші едім. Ішімнен жеңгеме деген бір мақтаныш сезім пайда болып, Гүлсараны Арыстаннан басқаның барлығынан қызғанатынымды байқадым.
Менің әке-шешем жұмысынан демалыс алып, ауылға тойдан бір апта бұрын келіп қалды. Мамам үлкен келін ретінде той дайындауын өз қолына алды. Ең алдымен туысқан жігіттерді УАЗбен аудан орталығына алжұмыр, қияр және қырыққабат әкеліңдер деп жұмсады.
- Соншама көкті не қылайын деп едің? - деп таңданған Үркен апаға:
- Қазан-қазан ғып ет асу жетер, дастарқанды түрлендіретін уақыт келді. Қонақтардың алдына салат қоямыз, дәмді және көзге тартымды болады, - деп мамам жауап берген еді.
15
Встречая подружек на улице, я с гордым видом проходила мимо, пока кто-нибудь из них не хватал меня за руку со словами:
- Ну хватит выпендриваться! Расскажи нам, какая она, ваша невеста? Нам же тоже любопытно. А она красивая? – окружив, они с любопытством смотрели на меня, как будто я сумею описать невесту Арыстана.
- Да, очень! – гордо отвечала я, - Чего торопитесь? На свадьбе и увидите.
- О, воображала какая! – неслось мне вслед, когда я, делая вид, что тороплюсь, убегала от них. В душе я уже гордилась своей женге и ревновала её ко всем на свете, кроме Арыстана.
Мои родители, взяв отпуск, приехали в аул за неделю до свадьбы. Мама, как самая старшая келин, тут же взяла всё в свои руки. В первую очередь отправила кого-то из родственников на УАЗике в районный центр за помидорами, огурцами и капустой.
- Для чего столько зелени-то? – удивлялась Уркен апа, мать Арыстана, на что мама отвечала:
- Хватит казанами варить одно мясо, пора стол разнообразить. Перед гостями салаты поставим, будет красиво и вкусно.
Скрыть текст на русском
16
Тойдан бір күн бұрын кешке таман көкөніске лық толы УАЗ да келіп қалды. Ертемен ауылдың барлық келіндерін жинап, оларға пияз бен алжұмырды, қиярды, қырыққабат пен сәбізді жуып, тазалап ұсақтап турауды міндет қылып, қатарынан тұрғызып қойды.
- Естідіңдер ме, біздің Меруерт қонақтарды шөппен тойдыратын болыпты? - деп ауыл-аймақ біраз шулап қалды.
- Апыр-ай! Тіпті орыс пен неміс құсап. Қалада тұрып, неше түрліні көрген шығар.
- Мейлі, әйтеуір тойда ауыз тиерміз.
Үркен апамның бүкіл ауылға белгілі сепараторы сүттің қаймағын айырып аулада күні бойы істеп тұрды. Сосын оны үлкен шара табақтардағы қырыққабат, сәбіз және пияздан жасалған салатқа қатты. Бұрын естімеген таңғаларлық істі қызық көрген көрші кемпірлер қайта-қайта келіп көз тастап жүрді.
- Е-е, бұрын тойды ет, қазы-қарта, жаяның мөлшерімен бағаласақ, енді қонақтың жеген шөбімен сынайтын болыппыз, - деп сенің кіремей бастарын шайқап қоятын.
- Ой, апа, неменеге алдын ала уайымдайсыз? Кешке жақын дәмін татып көресіз. Ұнамаса басымды кесіп алыңыз, - деп менің мамам күлетін.
- Ойпырмай, айналайын, басымды кес дегенің не? Өзің білерсің, қалада тұрасың ғой. Біз бар болғаны ауылдың қараңғы кемпіріміз. Бізге қарамай ісіңді істей бер, жаным. Жастар бақытты болсын! – деп кемпір басын бір изеп, екі қолын артына салып, өз шаруасымен кететін. Алдын ала айтып қояйын, той аяқталғанда дастарқандағы салат салған ыдыс түбіне дейін босап, үйіп қойған еттің жартысы таңғаларлықтай, жайпақ табақтарда сол бетінде қалды.
16
К вечеру, накануне свадьбы, прибыл УАЗик, доверху набитый овощами. А наутро мама собрала всех аульных келин и поставила мыть, чистить и шинковать капусту, морковь, резать лук, огурцы, помидоры.
Всполошился весь аул:
- Вы слыхали? Наша Меруерт собралась гостей травой кормить?
- Да что вы такое говорите? Надо же, прям как русские или немцы. В городе живёт, вот и насмотрелась там всякого.
- Уж ладно, на свадьбе и попробуем.
Целый день во дворе дома работал сепаратор бабушки Уркен, выбивая её знаменитую на весь аул сметану, которой затем заправили салат из капусты, моркови и лука в больших чанах. Любопытные старухи-соседки то и дело заходили посмотреть на это диковинное, доселе не случавшееся в их ауле действо.
- Э-э, если раньше о свадьбе судили по количеству мяса, казы*, карта* и жая*, теперь будем судить по количеству съеденной гостями травы, - досадливо и недоверчиво качали они головами.
- Ой, апа*, зачем заранее волноваться? – смеялась им в ответ мама, - Придёте вечером, попробуете мои салаты, вот тогда и поговорим. Если не понравится, можете мне голову оторвать.
- Ай, айналайын*, зачем голову-то отрывать? Тебе видней, в городе живёшь. А мы что? Всего лишь тёмные старухи. Делай своё дело, жаным*, не смотри на нас. Пусть молодые будут счастливы, - и примирительно кивая головой закладывали руки за спины и уходили по своим делам. Забегая вперёд скажу, что к концу свадьбы все салатницы на столах были пусты. Почти половина выложенного грудой мяса, ко всеобщему удивлению, так и осталась на блюдах.
Скрыть текст на русском
17
***
Сырттан деген бақандай нашар тұқымды сабалақ төбет онда-мында зыр жүгіріп жүрген елге арсылдаудан шаршап, мойнындағы шынжырын сүйретіп, иткүркенің жанында ыстықтан әлсіреп жатыр еді. Тілін салбыратып, айналадағы опыр-топырға көзін салып, оған тіпті көңіл бөлмей, сәл ғана құйрығын бұлғаңдатып қояды. Тойға деген дайындық бірнеше күнге созылды. Аулада асығыста кірпіштен орнатқан бірнеше ошақта ертеден түнге дейін сақырлаған қазандар, қызған майда шытырлаған шелпек. Үйдің артында қой сойып, отын жарып жатыр. Біреу жентке толы үлкен кастрөлді алып келіпті. Жуып, сүлгіге жайып, күнге кептірген өрік, мейіз, жаңғақ, құрманы Үркен апамның жиен қыздары таза шыныдан істелген ыдысқа реттеп салып жатыр.
Ақырында көптен күткен салтанат кеші де басталды. Қонақтарға аппақ дастарқан жабылған ұзын қатар үстелдерді даярлап қойған. Тізіп қойған табақтар ет, қазы, жая, бауырсақ пен шелпекке толы. Арасына әлдеқалай табылған көлемді шыны тостағандар. Оларды түрлі салатпен толтырып қойыпты. Қонақтар аң-таң болып бір-біріне қарап қояды да үстелдің жағасына келіп, құрақ көрпе төселген сәкілерге отырысып жатыр. Ыстық күнге қарамай еркектердің бәрі де қара кәстөм-шалбармен ақ көйлек киген. Әйелдердің түрлі түсті, жалтыраған сәнді көйлектері кримплен, жібек, баршын мен панбарқыттан тігілген. Ал қараңғы түскен кезде ағаштардың бұтағының арасына ұзын сымның бойына тізіп қойған электршамдардың жарығында сырға, сақина, білезік, алқалар... онымен бірге елдің алтын тістері жалтылдап шыға келді. Ауылдағы клубтан микрофон мен кассеталық магнитофон әкеліпті. Жазғы жылы ауаны теңселтіп Дос-Мұқасан тобының әйгілі үйлену той әні құйқылжыта сайрап тұр.
Әңгімелеп отырғаным дәл 1972 жылы болған жағдай еді. Менің ауылыма өркениет соншама кешігіп жеткен екен деген ой әлдекімге келіп қалса, қоса басқа, тағы бір орайлас оқиғаны айтып берейін.
17
***
Огромный, лохматый, безвестной породы пёс по кличке Сырттан, устав лаять на снующих туда-сюда людей, лежал возле конуры на цепи, разомлев от жары. Высунув язык и лениво помахивая хвостом, он равнодушно взирал на царившую вокруг сутолоку. Несколько дней шла подготовка к свадьбе. С утра до поздней ночи во дворе на очагах, наспех сложенных из кирпичей, булькали казаны, в кипящем масле плавали румяные баурсаки*, на заднем дворе резали баранов, кололи дрова. Кто-то из родственниц принёс большую кастрюлю жента*. Племянницы Уркен апа раскладывали по хрустальным вазочкам вымытые и высушенные на полотенцах под солнцем курагу, изюм, финики и орехи.
И вот настал долгожданный вечер, когда взору гостей предстали длинные столы, накрытые белой скатертью. На них красовались горы мяса, казы, жая, баурсаков, шельпеков*, вперемежку с откуда-то чудом добытыми большими стеклянными чашами, полными разных салатов. Удивленно переглядываясь, гости рассаживались вдоль столов на скамейки, застелённые цветными, сшитыми из лоскутов плюша курак корпе*. Несмотря на жару, все мужчины были одеты в тёмные костюмы и белые рубашки. Наряды женщин из кримплена, шёлка, парчи и панбархата переливались всеми цветами радуги. А когда стемнело, засверкали серьги, кольца, кулоны, браслеты и… золотые зубы гостей при свете лампочек, гирляндой натянутых над столами по веткам деревьев.
Из местного клуба принесли микрофон и кассетный магнитофон. В тёплом вечернем воздухе растекалась знаменитая свадебная песня группы «Дос-Мукасан». Описываемые мной события случились аккуратно в 1972 году. Если кто-то удивляется тому, что цивилизация с таким скрипом доходила до моего аула, расскажу попутно другую, схожую историю.
Скрыть текст на русском
18
90-шы жылдары күйеуім екеуміз Италияға барып қайтып едік. Саяхат бағдарымыз Рим қаласынан басталды. Кейіннен жолымыз Капри деген әйгілі миллионерлер аралынан да өтті. Дүниежүзілік революцияның тағдырын алаңдаумен мүлдем қысқа мерзімге деп айтуға болмайтын демалыста Ленин атамызбен пролетарлық жазушы Максим Горький бұл жерді мекендеген болатын. Мейрамханада қалыптасқан салты бойынша бізге Владимир Ильичтің ұнамды шарабын ұсынды. Сол кезде жаңағы шараптың бокалы 18 доллар тұрушы еді. Сонан соң жолымыз Наполи, Сорренто, тағы басқа шағын және көркем қалалар арқылы өтіп еді. Соңғы тоқтаған жеріміз Италияның ең оңтүстігі – Калабрия болды. Күндердің бірінде біздің кешкі асымызды ішетін үстелдерді сырттан мейрамхананың ішіне кіргізіп, түкпірге орналастырып қойыпты. Басқарушы кісі кешірім сұрап, бүгін мұнда үйлену тойы болатынын түсіндірді. Кешкі асқа жуық мерекелік шараға қонақтар жинала бастады. Жерорта теңізінің күніне әбден қақталған италиялық диқандар және бірге еріп келген әйелдері мен бала-шағасы екен. Ыстық күнге қарамай, еркектердің бәрі де галстуксыз ақ көйлек пен қара кәстөм-шалбар, ал әйелдері үстіне кербезденіп, барқыт, жібек және атлас маталарынан тігілген түрлі-түсті көйлек киіп алыпты. Кешкі шамдардың жарығында зергерлік алтын әшекейлері жылтылдап, ауыздарын ашса болды, алтын тістері жарқ ете қалып еді. Бір сәтте өзімді жетпісінші жылдарғы Мойынқұмда жүргендей сезіндім.
18
В 90-м году мы с мужем побывали в Италии. Наш маршрут начался в Риме. Затем мы оказались на Капри, знаменитом острове миллионеров, где на отнюдь не кратковременном отдыхе некогда пёкся о судьбах мировой революции дедушка Ленин вместе с пролетарским писателем Максимом Горьким. В ресторане нам, по традиции, предложили попробовать любимое вино Владимира Ильича. Бокал вина на тот момент стоил 18 американских долларов. Затем маршрут пролёг через Наполи, Сорренто и другие малые, живописные города. Конечным пунктом путешествия была Калабрия – самый юг Италии.
В один из вечеров столы, за которыми мы обычно ужинали, переместили в глубь помещения. С извинениями управляющий отеля объяснил, что сегодня в ресторане состоится свадьба. Ко времени ужина, как по расписанию, на мероприятие стали стекаться гости. Это были прокопчённые средиземноморским солнцем итальянские крестьяне со своими женами и детьми. Все мужчины, как один, несмотря на жару, были одеты в чёрные костюмы и белые рубашки без галстуков, а жены их щеголяли в нарядах из бархата, шёлка и атласа. В вечерних огнях сверкали золотые украшения, а в улыбках обнажались золотые зубы. Тогда мне на мгновение показалось, что нахожусь я в Мойынкумах 70-х.
Скрыть текст на русском
19
***
Сөйтіп, елден ерекше жақсы көретін жеңгемнің ақ көйлегін, желегін кигенін, бұрыштағы айнаға қарап көзі мен аузын бояғанын аңдып, қасында күні бойы шыр айналып жүрдім. Бір кезде салтанатты сәттің де уақыты келді. Келінді көреміз деп күткен кілең қонақ. Елдің барлығы толқып тұр, дегенмен маған басқаларға қарағанда аса қобалжыған өзім сияқты болып көрінді. Гүлсара екеуміз отырған бөлмеге анаммен бірге бір туысқан әйел кіріп келді де қонақтарға келінді алып шығардың алдында, басына үлкен аппақ үлдір, шашақты шәліні жапты. Мені, қарсылығыма қарамай, мамам далаға айдап салды. Аласа шарбақты жағалап тұрған құрбыларымның қасына жүгіріп бардым.
- Келінді қашан шығарады?
- М-м-м...
- Не ғып үндемейсің? – деп олар мені жұлқылап, қоймай қойды. Мен болсам, ернімді қыбырлатпай тұрып қалыппын. Сондағы: «енді мен Гүлсараны Арыстанмен бірдей жақсы көремін» - деген ой. Тек ол туралы ешкімге тіс жарып айтқым жоқ. Демімді басып:
- Қазір, қазір, шыдасаңдаршы, - деп бұрқ ете қалдым.
19
***
Целый день я вертелась рядом с моей теперь уже больше всех любимой женге, наблюдая за тем, как она надевает свадебное платье, фату, подкрашивает глаза и губы у стоявшего в углу трельяжа. Наконец наступил торжественный момент. Гости ждали появления невесты. Все были взволнованы, хотя мне казалось, что больше всех волновалась я. В комнату, где сидели мы с Гульсарой, вошли моя мама и ещё одна родственница, накинули на голову невесты ажурную белую шаль с кистями, чтобы вывести её под руки к гостям. Меня, несмотря на мои возражения, мама выставила на улицу. Я тут же побежала к своим подружкам, толпившимся за низкой изгородью.
- Когда невесту выведут?
- М-м-м...
- Ну говори же, не молчи! – теребили меня они. А я стояла рядом с ними, словно язык проглотила, думая о том, что, пожалуй, Гульсару я люблю теперь так же, как и самого Арыстана. Только об этом никому говорить не хотелось, поэтому, вздохнув, сказала:
- Скоро, скоро, уж потерпите как-нибудь.
Скрыть текст на русском
20
Сол сәтте ұзын ақ көйлек киген, шәлімен жабылған бетін төмен қаратып қонақтардың алдына келін де шықты. Екі жағынан менің анам мен туысқан әйел екеуі жетектеп келе жатыр. Бердібек деген жергілікті ақынымыз қолына домбыраны алып, беташар әнін бастады. Басын иіп сәлем берсін деп, келінге жаңа туыстарының есімдерін әндетіп атап өтті. Гүлсара екі қолын кеудесіне қысып тағзым еткен сайын, қонақтар жабыла гу ете қалады. Соңғы шумақтан соң менің мамам басындағы шәліні сыпырып алған кезде, жиналған ел жап-жас ойшаң, аялы көзді аруды жүзбе-жүз тамашалады. Бетін көмкерген шілтерлі желек жайнақы жүзін одан сайын жайнатып тұр. Жиналған ел аһылап қалды. Арыстан жолдастарымен анадайда тұрып, абыржығанын көрсетпеймін деп, бетін сәл тыжырайтып, күлімдеп қояды.
- Не деген сұлу! – деді құрбыларымның біреуі. Ал жақын арада ағасы үйленген екіншісі:
- Расында керемет деп ойлап едім. Сұлу дегендерің осы ма? Біздің Маржан сендердің Гүлсараларыңнан еш жері кем емес, әуелі одан да әдемірек болар, - деп мырс ете қалды.
- Бармайсың ба Маржаныңа, аузың аңқиып бұл жерде не ғып тұрсың? – деп ашуланып, басымды жоғары көтеріп, Арыстан мен Гүлсара тұрған жерге жүгіріп бардым да, жеңгемді қолынан тас қылып ұстап алдым. Бала жүрегім ренішке толып, ішімнен: «Гүлсара бәрінен де жақсы, Гүлсара бұ дүниеде бәрінен де сұлу, оған қоса ол енді менің ең сүйікті жеңгем!» - деп қайталай бердім. Гүлсара сәл күлімдеп, маған сасқалақтап көз тастады да, бір кезде еңкейіп, бетімнен сүйген болып, ернін сырғытып қана жүргізді. Маған назар аударуға мұршасы болған жоқ, себебі қонақтардың жүздеген көздері оған тесіліп қарап тұр еді. Оның өзі бір күрделі сын екен.
20
И вот, взору гостей явилась невеста в длинном белом платье, с опущенной головой, покрытой шалью. Под руки её вели моя мама и та самая родственница. Местный акын Бердибек взял в руки домбру и запел знаменитую песню «Беташар». Он перечислял невесте её новых родственников и просил поздороваться с ними. Гульсара, приложив обе руки к груди, каждый раз совершала поклон в пояс, на что гости реагировали дружным и громким одобрением. Как только прозвучал завершающий куплет, мама сняла с головы Гульсары шаль, и гости увидели юную красавицу с большими, задумчивыми глазами. На голове красовалась длинная кружевная фата, обрамлявшая сияющий лик юной невесты. Все вокруг ахнули.
А растерянный Арыстан стоял в сторонке с друзьями и кривил лицо в улыбке, которая, как он надеялся, скроет его смущение.
- Какая красивая! – восхитилась одна из моих подружек. А другая, брат которой женился всего несколько месяцев назад, вдруг хмыкнула:
- Тоже мне красавица! А я-то думала… Наша Маржан ничем не хуже вашей Гульсары, а может быть даже лучше.
- Ну и иди к своей Маржан, чего здесь торчишь, рот разинув? - вспыхнула я и, задрав голову вверх, подбежала и встала рядом с женихом и невестой, взяв Гульсару за руку. Обида переполняла моё детское сердце, и я без конца твердила про себя: «Гульсара лучше всех, Гульсара красивей всех на свете и она – теперь моя любимая женге»!
Взволнованная Гульсара одарила меня рассеянной улыбкой, а затем, как-то порывисто пригнувшись, вскользь поцеловала в щёку. Сейчас ей было не до меня, сотни глаз смотрели в её сторону. А это, скажу вам, то ещё испытание.
Скрыть текст на русском
21
***
Бірнеше жыл өтті. Он төрт жастан кейін ауылға барғанды қойдым. Сол жылы бір жағдайдың арқасында Артекке барып едім. Келесі жылы бір топ мектеп оқушыларымен бірге Мәскеу мен Ленинградты да көріп қайттым. Үйдегі бар кітапты – арасында Фирдоуси, Пушкин, Толстой, Лондон, Стендаль, Бальзак, Дюма, Абай, Ауезов, Майн Рид, Гюго, Тагор, Айтматов... - қатарынан оқи бастадым. Белгілі кеңес әртістерінің суреттерін жинап, Чайковский, Глинка, Дунаевский, Бетховен, Шопен, Моцарттың ... классикалық музыкасын тыңдайтын болдым, үйдегі ескі күйтабақ ойнатқышта Муслим Магомаев, Лолита Торрес, Марио Ланца, Робертино Лоретти және танымал эстрадалық топтардың әндерін күні бойы ойнатып, «Советский экран» және «Советское кино» атаулы журналдарды тесіп тұрып оқитын болдым, себебі Бүкілодақтық мемлекеттік кинематография институтына кинотанушы мамандығына түсуді армандаушы едім. Өмірімнің сол кезінде ауыл тіпті шетте қалды. Көңілімді басқа қиыр мен шыңдар аулайтын болды. Бірақ, оған қарамастан, ауыл жүрегімнен ешқайда кетпеген екен. Оны мен бір оқиғадан кейін анық түсіндім. Жамбыл облысының бір топ мектеп оқушыларымен бірге Артекке пойызбен бара жатқанда, купелі вагонның терезесінен жабырқаған, күннің ыстығынан күйіп кеткен жапан түзге сағаттап қарап, «осы дала қашан аяқталады екен, тезірек Мәскеу түбіндегі айтулы ну орман басталса екен» - деп шыдамсызданып тұрушы едім. Ақырында арманым орындалды. Пойыздың екі жағынан қатар-қатар атам заманғы ағаштар шыға келді, дымқыл ауада шөпшек пен тағы бір беймәлім ғажап иіс аңқып тұр. Айналадағы осыншама орасан зор және әсем табиғатты көріп, жүрегім дүрсілдеп, демім жиіленіп кетті. Келесі күні Мәскеудің ішін де аралап шықтық. Мавзолейге кіре алмадық, себебі онда қайта құру жұмыстары жүріп жатыр екен, ал Қызыл алаңды біраз көріп қайттық. Алаң біз ойлағандай кең емес екен. Қаланың өзі аса ірі болып шықты. Оның сәулетті ғимараттары мен кең даңғылдары бізге өте таңғаларлық болып көрінді. Өмірде алғашқы рет өзімді ұшы-қиыры жоқ әлемде жоғалып кеткен құмның қиыршығындай сезіндім. Сосын Ялтадағы эвакопункт, кейіннен Артекте өткізген ұмытылмас ай. Қайтар бағытымыз тағы да Мәскеу мен әуелгі ормандар арқылы өтті. Бірақ бұл жолы жүрегім бұрынғыдай тарсылдап соққан жоқ. Туыстарымды сағынып, үйге асығып едім. Ну орман аяқталып, кілең көгалдар мен оқшау тоғайлар басталды. Жол зарықтырып ұзаққа созылып кетті. Бір күні ертемен тұрып, әдеттегідей купенің қарама-қарсындағы терезеге жүгіріп барсам, кеңінен жайылып Ұлы Дала жатыр екен. Енді ол маған бірқалыпты, жабыңқы болып көрінген жоқ. Шексіз жазыққа көзім шырадай жанып қарап қалыппын. Сол сәтте жүрегім қысылып, екі көзімнен еріксіз жас көлдей болып ағып түсті. Алдымда өзіме сүйікті және өте қымбат адамдарымды әлпештеп өсірген жер, менің Отаным жатыр еді.
21
***
Годы шли. К четырнадцати годам я перестала ездить на каникулы в аул. В том году волею случая попала в Артек, а на следующий год с группой школьников побывала в Москве ив Ленинграде. Я начала читать всё, что было в нашей домашней библиотеке – Фирдоуси, Пушкина, Толстого, Лондона, Стендаля, Бальзака, Дюма, Абая, Ауэзова, Майн Рида, Гюго, Тагора, Айтматова, собирать открытки с фотографиями знаменитых советских актеров, слушать классическую музыку, Чайковского, Глинку, Дунаевского, Бетховена, Моцарта, Шопена, песни Лолиты Торрес, Марио Ланца и Робертино Лоретти, крутила на нашем стареньком проигрывателе модные эстрадные пластинки, зачитывала до дыр журналы «Советский экран» и «Советское кино», мечтая поступить во ВГИК на киноведческий факультет. Мне стало не до аула.
Манили иные выси и дали. Но, несмотря ни на что, аул продолжал оставаться в моём сердце. Понять это мне помог случай. В Артек с группой школьников от Джамбульской области я ехала на поезде. Часами стояла в коридоре купейного вагона и смотрела на унылую выжженную степь и думала о том, когда же, наконец, она закончится и начнутся знаменитые подмосковные леса. И вот оно, случилось! С обеих сторон поезда стеной высились вековые деревья, во влажном воздухе пахло валежником и еще чем-то удивительным и неизведанным. Моё сердце учащенно билось от величественной красоты, окружавшей меня. На следующий день была экскурсия по Москве. В Мавзолей не попали, так как там шла реконструкция, но по Красной площади прошлись. Она оказалась не столь большой, как мне представлялось.
А город был огромным, он подавлял своими величественными зданиями и широкими проспектами. Впервые в жизни я чувствовала себя песчинкой, затерявшейся в необъятном мире. Затем, эвакопункт в Ялте и незабываемый месяц в Артеке. Обратный путь также пролегал через Москву и её знаменитые леса. Но в этот раз сердце стучало в груди не так гулко. Я спешила домой, соскучившись по родным. Леса закончились, пошли луга и перелески. Дорога тянулась нестерпимо долго. Проснувшись, однажды утром, по привычке побежала к окну напротив нашего купе. Передо мной расстилалась Великая Степь.
Теперь она не казалась унылой и однообразной. Я во все глаза смотрела на этот бескрайний простор и вдруг нестерпимо сжалось сердце и из глаз против воли покатили крупные слёзы. Передо мной лежала моя Родина, земля, взрастившая всех тех, кто был любим и дорог мне.
Скрыть текст на русском
22
Сол арада оқу, тұрмысқа шығу, жұмыс, балаларымның дүниеге келуі, олардың есеюі, шексіз тіршілік, бітпейтін қиыншылықтар, тағы басқа түрлі оқиғаға толы бір қатар жылдар өтті. Баяғы кезден бері ауылға бірде-бір рет бара алмаппын. Алайда аяқ астынан маған ауылдың өзі келіп қалды. Қапыда анам қайтыс болды. Аналарымыз ұзақ уақыт қиналып ауырса да, біз ешқашан күтпеген сәтте кетіп қалады екен. Көзің дәрменсіздігімен азабын көріп тұрса да, жүрегің уақыт кері қайтып, бәрі де бұрынғы қалпына келеді дегенге сенуді қоймайды. Хал-жайын білейін деп Таразға келіп, бір аптадай қасында болдым. Өткенді, біздің балалық шағымызды, әкем екеуінің жас кезін, менің балаларымды еске алып, әңгімеміз бітпеп еді. Маған ақылын айтып, әкем екеуі тұрған ұлының, менің інімнің үйіне жиі келіп тұрыңдар деп қайталай берді. Дауысында қоштасу сарынын байқадым, бірақ кез келген жағымсыз ойды қағып тастап, жолатпай қойдым.
Алматыға бір тығыз шаруамен жиналып, түнгі пойызға билет алып едім:
- Мама, мен бар болғаны бір аптаға кетіп бара жатырмын, тез арада айналып келемін, - дедім. Анам төсекке жатты. Абайлап құшақтап әжім басқан бетін азапты күмәнмен сүйгенде, «бүйтіп анамды ешқашан сүймеп едім» - деп, арасында «болашақта көріспей қалуымыз да мүмкін» деген қорқынышты ойды қайтадан жолатпадым.
- Бара ғой. Не керек ұзақ қоштасып? Қайтып келгеніңде сөйлесерміз, - деп шаршап, жастыққа шалқая құлады.
Үш күннен кейін анам дүние салды. Ауылдағы туыстарымыз Тараздағы інімнің үйіне түгел жиналды. Осыншама зор қайғыны бастан кешкен мен өлімнен қорққанды қойдым. Анам о дүниеде болса, одан неменеге қорқамын? Бір күні мен де кетермін, сонда о жақта кездесерміз деген ой келді.
22
Прошли долгие годы, наполненные разными событиями: учёбой, замужеством, работой, рождением детей, их взрослением, бесконечными заботами и извечными трудностями. С той далёкой поры мне так и не удалось ни разу побывать в ауле. Но однажды, так уж вышло, аул сам приехал ко мне. Внезапно скончалась моя мама. Мамы всегда уходят неожиданно, даже, когда болеют долго и мучительно. Глаза видят её немощь и страдания, но сердце продолжает верить, что время повернётся вспять и всё будет, как прежде. Я приехала в Тараз навестить её и неделю находилась рядом с ней. Мы вели долгие разговоры о прошлом, о нашем детстве, об их с отцом молодости, о моих детях.
Мама давала наставления и просила чаще приезжать к брату и его семье, в доме которого они и жили с отцом. В её голосе были нотки прощания, но я отгоняла от себя любую неприятную мысль.
- Мама, я уеду всего на неделю, совсем скоро вернусь, - сказала я, собираясь домой в Алматы по неотложным делам. Поезд был ночным. Мама легла спать. Бережно обняв, я целовала её дряблые щёки так, как не целовала прежде никогда – долго и мучительно, где-то в глубине души понимая, что могу больше её не увидеть, но опять-таки, отгоняя прочь любую пугающую мысль.
- Иди уж. Ни к чему долгое прощание. Приедешь, тогда и поговорим, - устало произнесла она и откинулась на подушки.
Через три дня мамы не стало. Весь аул собрался в доме брата, в Таразе. Это было великое горе, после которого я перестала бояться смерти. Как она может быть страшна, если мама уже там? Когда-нибудь и я уйду туда, к ней.
Скрыть текст на русском
23
Ел үйге шексіз ағындай болып кіріп-шығып жатты. Қала тұрғындары басын иіп, көз жасын сүртіп, үндемей кірсе, ауылдықтарды алыстан естіп, дауыстап жоқтағандарынан тануға болатын. Ғасырдан ғасырға келе жатқан ата-бабаларымыз енгізген салт бойынша олар боздап жылап, зарлы жоқтауын айтып, өзінің қайғымызға ортақ екенін білдіріп, көңіл айтып жатты. Дауыстарын естігенде, қақпаның қасына жүгіріп барып, келген ағайындарымды құшақтаған сайын, өксіп жылай бердім. Ауылдың тұрмысы әбден қажып, қартайтып жіберген жақындарым балалық шағымдағыдай басымнан сипап:
- Айналайын, кездескен жеріміз осы болыпты. Жылама, бұл құдайдың бұйрығы. Бәріміз де уақытында сонда боламыз, - деп мені жұбатып жатты.
Арыстан мен Гүлсараны біз күтпеп едік. Осыдан жарты жылдай бұрын Арыстанның миына қан құйылып, инсульт алып, бір аяғы жансызданып, екіншісін әрең сүйретіп жүр деп естідім. Екеуі талай қайғы-қасіретті бастан кешірген еді. Жергілікті бастықтардың балаларының қатысы бар қылмыс үшін үлкен ұлын айыптап, бар кінәні бір басына тағып, түрмеге отырғызып қояды. Сол жылдары Арыстанның шашы тіпті ағарып кетті. Күндердің бірінде әбден қайғыға батқан Арыстан аулада отын жарып жатқанда, өткір жаңқа ұшып барып, бір көзінен айрылып қалды. Қайта құрылыс жылдары ауыл быт-шыт болған кездің бейнетін қалай тартқандарын тек құдай ғана білер. Ел бас салып қалаға қарай ұмтылды. Арыстан ауылдағы мектепте директордың қызметін атқарып жүріп, қыздарын ұзатты, екі ұлын да үйлендірді. Балаларын жан-жаққа жіберіп, Гүлсара екеуі әкелерінің кең үйінде, кіші ұлының қолында, келін, бала-шағамен тұра берді.
Менің әке-шешем ауылға жиі барып тұрушы еді. Көбінесе біреулердің тойына әлде қайғылы жағдайына ортақ болып. Қарт кісілер бірінің артынан бірі дүниеден озып жатты. Ағайынды Қалмақан ата мен Балмағамбет ата, соңынан момын және іскер Үркен апамыз да қайтыс болды. Сол кезде біз, күйеуім екеуміз тағдырдың айдауымен Германияға кетіп едік. Сондықтан бар болған қайғылы хабар бізге тек телефон арқылы келіп тұрды.
23
Люди шли к нам домой бесконечным потоком. Городские подходили к дому молча, кто со слезами, кто, скорбно опустив голову вниз. Тех, кто приехал из аула я узнавала по громкому жоктау*. Они шли навстречу нам с громким плачем и скорбной песней на устах, так, как делали это наши предки в течение многих веков. Заслышав жоктау, я выбегала к воротам, навстречу и, кидаясь в их объятия, горько рыдала. А они, постаревшие, изможденные нелегкой жизнью в ауле, гладили меня по голове, как в далёком детстве, и говорили: «Айналайын! Вот где пришлось нам с тобой свидеться? Не плачь, на всё воля Божья. Все там будем».
Арыстана с Гульсарой мы не ждали. Полгода назад у Арыстана случился инсульт, в результате чего у него отнялась полностью нога, другая еле передвигалась. Немало горя пришлось им хлебнуть. Их старшего сына обвинили в преступлении, в котором были замешаны дети местного начальства и, свалив всю вину на него одного, посадили в тюрьму. Арыстан за эти годы поседел, как лунь. Однажды, разделывая во дворе поленья в состоянии большого горя, потерял глаз, куда залетела острая щепка. Одному богу ведомо, как они пережили годы перестройки, когда в ауле всё рушилось.
Люди потянулись в города. Арыстан продолжал директорствовать в местной школе, выдал замуж дочерей, после женил и двух сыновей. Отправил детей по городам и весям, продолжая жить в большом отцовском доме с Гульсарой и с семьей младшего сына.
Мои родители часто бывали в ауле, да только всё больше по скорбным событиям. Старики уходили один за другим. Ушли братья Калмакан ата и Балмагамбет ата, а следом и тихая, работящая Уркен апа. Я же, волею судьбы оказавшись с мужем в Германии, узнавала все печальные новости по телефону.
Скрыть текст на русском
24
Таныс дауысты ести салып, қақпаның сыртына жүгіріп шықтым. Арыстан бір қолымен таяққа сүйеніп, екіншісімен әйелінің иығына асылып, жансыз аяғын сүйреп, айғайлап менің анамды жоқтап келе жатыр екен. Шашы аппақ, өзі әбден қартайған. Бір заманда жайнап тұрған көздері сөніп, кең иықтары жантайып, төмен түсіп кеткен. Сол көзінің қарашығын ақ шел қаптаған. Қасында бұрынғыдай сұңғақ бойлы, аялы көздері шерленген Гүлсара. Орамалының астынан ағарған шашы көрінеді. Қолымды жайып екеуін бірдей құшақтаған кезде, көз жасым ытқып ағып түсті. Екеуін бауырыма қысып, қайғыма ерік бердім.
- Айналайын, жаным, жыламашы. Өмірдің заңы болған соң не істейсің, - деп кезек-кезек құлағыма сыбырлады. Бір кезде бұрылып, Арыстанды мойнынан тас қылып құшақтап алдым да:
- Аға, ағатай, не істеймін? Айтшы, не істеймін? Енді бұ дүниеде анам жоқ! – деп айғайды салып боздап жылап жібердім. Бәсең, булыққан жылау жүрегін ауыр азапқа салып, бір заманда кең, алып иықтарының солқылдағанын өмірімде бірінші рет сонда көріппін. Бар пәрменіммен тас қылып құшақтаған кезде менің балалық, жастық шағымнан мәңгілікке айрылғанымды сездім. Сол сәтте біржолата бала кездегі ауылыммен, өзіме қымбатты, мәңгілікке кеткен туыстарыммен, қайтып оралмайтын кезеңмен қош айтысқан едім. Ал ағам бір жағынан балдаққа таянып, екінші қолымен басымды сипап, көз жасын еш жасырмай:
- Жылама, жаным, жылама, - дей берді.
24
Заслышав знакомый голос, я выбежала за ворота. Арыстан, опираясь на палку, а другой рукой повиснув на жене, громко пел жоктау, с трудом волоча безжизненную ногу. Он был совершенно седым и очень старым. Его некогда смеющийся взор погас, могучие плечи опустились вниз. Левый зрачок был покрыт сплошным бельмом. Гульсара шла рядом, всё такая же статная, с большими печальными глазами. Из-под платка выбивались седые пряди. Широко раскинув руки, я обняла обоих и слезы из глаз покатились градом. Прижимая их к себе изо всех сил, дала волю своему горю.
- Айналайын, жаным, не плачь. Что поделаешь, таков закон жизни, - поочередно шептали они мне и тогда, развернувшись, я обхватила обеими руками Арыстана за шею, и заревела во весь голос:
- Ага*, ага, что мне делать? Что мне делать? Нет больше на свете моей мамы! – почти кричала я сквозь рыдания и, впервые в жизни увидела, как тряслись некогда могучие плечи. Тихий сдавленный плач терзал его сердце. Я обнимала его настолько крепко, насколько могла, и мне казалось, что в этот миг я прощалась со своим детством, с юностью. Я прощалась окончательно и бесповоротно с тем аулом, в котором прошли мои детские годы, со своим прошлым, со всеми теми, кто был мне близок и дорог, и кого уже никогда не вернуть. А он одной рукой опирался на палку, другой нежно гладил меня по голове, как в далеком детстве, и тихо твердил сквозь уже не сдерживаемые рыдания:
- Жаным, не плачь, я здесь, с тобой.
Примечания
*Арыстан – лев, казахское имя;
*Лянга- волан, изготовленный из лоскутка козьей или овечьей шкуры с пришитой к нему свинцовой «пуговицей» диаметром около 2 см, предназначенный для одноименной подростковой дворовой игры, распространенной в странах Центральной Азии, игра является наследием кочевых народов;
*Жаным – душа моя, ласковое обращение;
*Ата – дедушка;
*Шал – старик, а также распространенное обращение старых женщин к своим мужьям;
*Келин - сноха, невестка;
*Курак корпе – традиционное казахское одеяло, лицевая сторона которой сшита из разноцветных лоскутков (чаще плюша), наполненное бараньей пушеной шерстью и простеганное. Курак корпе олицетворяет образ Вселенной, космос в миниатюре. Это звездное небо, служившее казахам вселенским покрывалом. Сшивая красочные лоскутки, степные мастерицы чувствовали сакральную связь с верховным божеством Тенгри, соединившим воедино солнце, луну, звезды, радугу, дождь, облака и цветы и, сотворившим нашу землю.
*Беспармак – основное мясное блюдо казахской кухни;
*Таракты жалайыры – древний казахский род, вошедший в состав Старшего Жуза;
*Бетпакдала – Голодная степь в Центральном Казахстане;
*Мойынкумы – песчаная пустыня в Южном Казахстане;
*Тенгри – верховное божество в тенгрианстве, доисламском веровании казахов;
*Ашаршылык – Великий голод, устроенный большевиками в Казахстане в 1931-1933 годы;
*Тогай – лесистая местность в степи, заросли кустарников;
*Текемет – войлочный ковер. На большую кошму накладываются узоры из цветной шерсти, изготавливается методом валяния;
*Сырмак – узорчатый войлочный казахский ковер, изготовленный методом мозаики. Цветные узоры накладываются на войлок, простегиваются и прошиваются затем цветным шнуром по контуру узора;
*Шолпы – украшение для кос в виде подвесок;
*Токал – младшая жена;
*Чапан – стеганый мужской халат;
*Борик – шапка знати, отороченная по кругу мехом;
*Кереге – решетчатые стены юрты;
*Кереует – деревянная кровать;
*Айналайын -У древних тюрков существовал удивительный обряд кружения. У казахов он выражается словом «айналайын» - обойду, окружу тебя. Казахи избегают полного круга, при осмотре чего бы то ни было. Обойти человека - значит принять на себя все его болезни, все чары, которые тяготеют над ним. Поэтому самое нежное слово для казаха и самое верное выражение любви заключается в слове «айналайын». В старину часто любящие отцы бегали с поясом на шее вокруг юрты, где лежал больной сын, предлагая себя Небу, взамен больного ребенка. Птицу, попавшуюся в руки, отпускают на волю, не иначе как обведя ею несколько раз вокруг головы. Говоря «айналайын», мы даже не отдаем себе отчета в том, что всякий раз совершаем тенгрианский обряд, обряд истинной и самоотверженной любви, завещанной нам пращурами.
*Беташар – обряд открывания лица невесты, ее знакомства с новыми родственниками, обязательно сопровождается традиционной песней –жыр и содержит пожелания, наставления и советы невесте, переступившей порог дома жениха;
*Женге – жена старшего брата, близкого родственника;
*КазЫ (ударение на последнем слоге) – традиционная колбаса из конины, считается деликатесом;
*КартА (ударение на последнем слоге) – хорошо промытая, вывернутая наизнанку и отваренная конская толстая кишка, также является деликатесом;
*Жая – филейная вырезка конской туши, деликатес;
*Апа – бабушка;
*Бауырсаки – маленькие, чаще квадратной или ромбовидной формы кусочки дрожжевого теста, обжаренные в растительном масле;
*Жент– или коспа, национальное праздничное блюдо, особый деликатес, изготавливаемый из молотого жареного пшена с добавлением топленого масла, меда, изюма, орехов;
*Шельпек – лепешки из дрожжевого теста, обжаренные в растительном масле;
*Жоктау– песня-плач об умершем;
*Ага - обращение к старшему по возрасту мужчине.
.
16 апреля 2016г. Г.Алматы
Скрыть текст на русском
© Татьяна Валяева, 2007–2024
|
