Автор: Атлас Кудайбергенова

Вопрос: Почему при объектах, претерпевающих действие (при пациенсах), столь часты активные причастия: айтқан сөз, барған жер, піскен ас, баратын жол, ішетін су, кіретін есік? Есть такие примеры: iстейтiн жұмыс – выполняемая работа, жейтін тағам, жинайтын бөлме – прибранная комната, сатып алған киiм – купленная одежда, оқымаған кiтап – непрочитанная книга, и другие: ашылатын есiк – открытая дверь, айтылған сөз, жабылмаған есiк – незакрытая дверь, аударылмаған мәтiн – непереведённый текст, жуылмаған ыдыс – невымытая посуда. Следует ли из этого заключить, что страдательные или действительные причастия используются индифферентно? Жазған хат - это жазылған хат? Айтқан сөз - это айтылған сөз?

Чтобы разобраться во всём этом, во-первых, мы должны помнить, что данные словосочетания являются частью предложений, поэтому давайте рассмотрим виды предложений с ними. В предложении слова с данными аффиксами выступают в роли определения и стоят перед определяемым словом.
Сначала с аффиксами келер шақ, они имеют постоянный характер.

Например:
1. Бұл Медеуге баратын автобус. (Қандай автобус? Медеуге баратын). Это автобус, который едет на Медео. Он едет всегда, постоянно.
Мынау ғимаратқа кіретін есік. (Қандай есік? Ғимаратқа кіретін). Әрқашан осы есіктен кіру керек.

2. Медеуге баратын автобус толы/үлкен/қызыл. Медеуге баратын автобус қандай? Толы... Медеуге баратын автобуста отыратын орын жоқ. (Медеуге баратын автобуста не жоқ? Отыратын орын).
Ғимаратқа кіретін есік ашық/жабық/қызыл. Мен ғимаратқа кіретін есікті іздедім/көрдім/аштым. (Ғимаратқа кіретін есік қандай? Ашық... Мен ғимаратқа кіретін есікті не істедім? Іздедім...)

Теперь с аффиксами өткен шақ:
1. Кірген әйел шамамен 40-42 жаста деп ойладық. (Қандай әйел? Кірген ) Терезенің қасында отырған қыз қолына кішкене сөмке ұстаған. (Қандай қыз? Терезенің қасында отырған)

2. Сатып алған киім маған ұнады. Сатып алған киім ілгіште ілулі тұр. В данных примерах не хватает уточнения, создается впечатление недосказанности. Поэтому лучше сказать: Сен сатып алған киім маған ұнады. Мен сатып алған киім ілгіште ілулі тұр. Можно ли, руководствуясь этим, сказать кірген бөлме? спрашиваете вы. Можно, но нужны уточнения. Например, мен кірген бөлме үлкен және жарық болды. Олар кірген бөлме кішкене екен.

Следует ли из этого заключить, что страдательные или действительные причастия используются индифферентно? Жазған хат это жазылған хат? Айтқан сөз это айтылған сөз?

Чтобы ответить на этот вопрос, нужно знать какая между ними разница.
1. Жазылған хат - это вообще написанное письмо, неизвестно кем и здесь это не имеет значения. Например, Жазылған хат - аяқталған жұмыс. А в примерах "жазған хат ұзақ", "айтқан сөз түсініксіз" - предложения неполные, хочется спросить: Кім жазған хат? А здесь: «Мен жазған хатты оқыдың ба? Сен жазған хатты алдым. Сенің дүйсенбіде жазған хатыңды бүгін алдым» - всё понятно.

2. Айтылған сөз - атылған оқ. Сказанное слово - выстреленная пуля. Не важно кем было сказано слово. Примеры: Балам, айтқан сөзді тыңда. - Сынок, слушай, что тебе говорят. Шу айтқан сөзді естіртпеді. - Шум не дал нам услышать слова. Но все-таки эти словосочетания понятны, когда есть привязка к лицу. Сенің айтқан сөзіңді естімедім. Сіздің айтқан сөзіңізбен келісемін. Оның айтқан сөзі бәріміздің жүрегімізге жетті.